«یلدا»، خرد ایرانی در جلوه فرهنگ جهانی

فریده یوسفی:از کنار جشن هایی مانند یلدا راحت عبور نکنیم. تمام داشته های فرهنگی و انسانی و تفکر زیباشناسی ذهن ایرانی در لایه های درونی این جشن ها نهفته و معرف ما در جهان عاری از فرهنگ دست نخورده بشری است

یلدا شب آیینی مردم ایران، در راه است، شبی که اقوام دور هم جمع می شوند و هر خطه از این سزمین پهناور، در کنار آیین های مشترک خود، خرده فرهنگ هایی دارند.

مردم مازندران از یلدا با عنوان محلی "چله شو" شب چله یاد می کنند، چله شو در مازندران، با آیین خاصی همراه است و خوراکی های ویژه ای دارد که حاصل دسترنج زنان این سرزمین است.

خوراکی های این شب از نوع تغذیه سالم است، گردو، کنجد، شکر قرمز، برنج و مواردی از این دست را در خود دارد و مقوی است.

"پیسه کنده" شیرینی است که با آرد، آب، کنجد، گردو و شکر درست می شود، این مواد را با هم مخلوط می کنند و خمیر می شود و به شکل شیرینی  درمی آورند که خام خورده می شود. به همین مواد اگر زرده تخم مرغ اضافه کنند و بپزند، "آغوزنون" نان گردو نامیده می شود.

پاییز مازندران، میوه های جنگلی بسیاری دارد، خرمندی(خرمالوی وحشی)، ولیک، کندس(ازگیل وحشی) میوه هایی است که در شب یلدا مورد استفاده قرار می گیرد. کندس را در این زمان که هنوز کال است در آب شور قرار می دهند و نرم و خوشمزه می شود و به آن "کنس شور" می گویند.

با دانه خوراکی دیگری است که با برنج آبکش شده درست می کنند. زنان مازندران در فصل تابستان، برنج را تا مرحله آبکش کردن می پزند و سپس این برنج را پس از شست و شوی بسیار با آب، خشک می کنند و در فصل زمستان و پاییز و به ویژه برای چله شو، خوراکی بادانه درست می کنند. برنج در روغن سرخ شده و شکل پفکی می شود و سپس با شهد، دانه های پف کرده برنج به هم متصل می شوند.

"پشتزیک" هم از ترکیب کنجد و شکر درست می شود و در فارسی به آن شیرینی کنجدی می گویند.

*شب اورمزد آمد از ماه دی

یک پژوهشگر مازندرانی  درباره شب یلدا اظهار کرد: یلدا یکی از کهن ترین جشن های ایرانی است که در پایان پاییز و ابتدای زمستان برگزار می شود، شب یلدا بلندترین شب سال است که که ایرانیان از دیرباز به عنوان شب تولد مهر آن را جشن گرفته اند.

 فریده یوسفی با بیان اینکه مهر نام دیگرش خورشید است، افزود: این جشن کهن، بازمانده آیین مهری است و مهر یکی از ایزدان ایران باستان است، این آیین که کیش ایرانیان زمان اشکانی است، ریشه ای کاملا ایرانی دارد و از این سرزمین به بسیاری از کشورهای دنیا انتقال یافته است و حکیم فردوسی اگرچه به طور مستقیم از واژه یلدا نام نبرد اما در پایان داستان اورمزد شاپور به این شب و این جشن اشاره دارد   که "شب اورمزد آمد از ماه دی/ ز گفتن بیاسای و بردار می" و می بینیم که این بیت  دقیقا به شب اول دی اشاره می کند که شب چله یا شب یلداست و شاعر دست از کار می کشد تا همراه دیگران در جشن شب یلدا حضور یابد.
 
 وی گفت: در کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی آمده است که نام این روز (اولدی(  میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شتوی ( زمستانی) است، گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می شود  و اول دی خرم روز یا خورروز است؛ خور روز یعنی روز خورشید.
 
یوسفی با اشاره به اینکه بنابر سنت آیین مهر در روز اول دی پادشاهان ایرانی تاج و تخت را کنار می نهادند و با لباس سپید از قصر خارج می شدند و با همه مردم یکسان بودند، تصریح کرد: آیین مهرییا  میتراییسم از ایران به اروپا راه یافت و زمانی که مسیحیت بر سراسر اروپا گسترش پیدا کرد مخالفت مسیحیان با آیین مهری آغاز شد و طی 300 سال مخالفت و مبارزه با میترایسم نتوانستند آیین های آن را محو کنند بنابراین برای رفع اختلافات از قرن چهارم میلادی به بعد میلاد مسیح با جشن یلدا تطبیق یافت.
 
 وی درباره شب چله در حوزه ایران بزرگ، یادآور شد: در خراسان بزرگ تا کشمیر، شب چله یا یلدا، مورد تکریم بود به ویژه در افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان و شمال هند و کشمیر به شب یلدا شب چله کلان می‌گویند.
 
 این پژوهشگر با بیان اینکه در میان تاجیکان شب چله کلان با آیین‌هایی همراه است و این آیین‌ها شباهت زیادی به آیین‌های شب چله ایرانی دارد، ادامه داد: در مزار شریف، همه ساله با نزدیک شدن به آخرین و طولانی‌ترین شب از فصل پاییز که "چله بزرگ" نام دارد، مردم فرهنگ دوست ولایت بلخ در شمال افغانستان با آداب و رسوم خاص خود به استقبال این شب می‌روند.

یلدا در یونسکو
 
وی با بیان اینکه اما یونسکو جشن شب یلدا را فقط با نام ایران می شناسد، خاطرنشان کرد: براساس اطلاعات مندرج در سایت یونسکو، ایران تا امروز تنها کشوری است که درخواست ثبت جهانی آیین باستانی «شب چله» را دارد و تا امروز به جز ایران، هیچ کشوری درخواست داشتن پرونده‌ای مشترک یا تک را برای «شب چله» نداشته است.
 
 یوسفی با اشاره به اینکه از 2 سال قبل، ایران در صفحه «اشتراک‌ گذاری اطلاعات برای ترویج پرونده‌ های چند ملیتی» به یونسکو اعلام کرد که قصد دارد آیین باستانی «شب یلدا» یا«چله» را در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت برساند، اظهار کرد: اما در طول این مدت هنوز هیچ‌ کشوری تمایلی برای پیوستن به این پرونده نداشت

ه و تقاضای خود را رسما به یونسکو اعلام نکرده است و   یونسکو در سایت میراث ناملموس خود صفحه‌ای را شبیه فراخوان طراحی کرده تا براین اساس هر کشوری که تمایل داشته باشد یکی از عناصر ناملموس خود را ثبت کند، نخست در آن صفحه اعلام کند.
 
خرده فرهنگ های یلدایی
 
 این نویسنده با بیان اینکه قصه گویی و گرد آمدن کنار بزرگترهای فامیل اولین اصل پذیرفته شده شب یلداست، افزود: انار این میوه سرخ و آتشین یادگار  دوران مهری، از نخست بر خوان گسترده شب یلدا حضور داشت.

یوسفی با اشاره به اینکه پس از آن هندوانه هم به خاطر رنگ سرخ جایش را بر سفره شب یلدا تثبیت کرد، گفت: میوه هایی چون انگور و انواع تنقلات، خوردنی های سفره یلدایی در بین اقوام ایرانی هستند اما علاوه بر خوردنی های ثابت هر قوم ایرانی شیرینی و خوردنی بومی خود را در این شب تدارک می بیند.

یوسفی تصریح کرد: جلوه های فرهنگی این میراث ناملموس به زایش خرده فرهنگ هایی منجر شده که بازی ها و فال گرفتن های مختلف بخشی از آن است.
 
وی با بیان اینکه رنگ قرمز از ویژگی های سفره یلداست، ادامه داد: انار قرمز، هندوانه، انگور قرمز پای ثابت خوراکی های یلدا هستند.
 
 این پژوهشگر تصریح کرد: خواندن دیوان حافظ و گرفتن فال حافظ، شاهنامه خوانی توسط بزرگ ‌ترهای خانواده، آواز خواندن و نواختن آلات موسیقی از جمله دیگر سنن این مراسم باستانی است.
 
چله شو در مازندران

یوسفی اظهار کرد: مردم مازندران همانند اقوام دیگر ایرانی اهمیت ویژه ای برای چله شو قائل است و تلاش می کند هرسال باشکوه تر از پیش یلدا را جشن بگیرد.

وی با بیان اینکه انار، این میوه اساطیری میوه بومی و جنگلی مازندران است و هنوز هم در جای جای این استان جنگل انار به صورت خودرو وجود دارد و پای ثابت سفره شب یلدا است، افزود: هندوانه که بعدها از دیار هند به ایران آمد و خوش درخشید به خاطر سرخی اش کنار انار نشست .

نویسنده کتاب آیین های باستانی مازندران با اشاره به اینکه میراث دار فرهنگی مازندران زنان هستند، گفت: به ویژه در حوزه میراث فرهنگی ناملموس، بنابراین انتقال آموزه های فرهنگی توسط زنان مازندرانی به نسل جوان از همین طریق صورت می گیرد .

وی با بیان اینکه یلدا یک شب و یک جشن نیست بلکه یک فرهنگ با خرده فرهنگ های بسیار است، تصریح کرد: زن مازندرانی از روزهای پیشتر برای تدارک سور و سات شب یلدا درتکاپوست تا جمع خانواده خوش باشند و این آیین همان گونه که از پیشینیان برجای مانده تداوم یابد.
 
یوسفی با اشاره به اینکه قصه گویی مادربزرگ پای ثابت شب یلداست، ادامه داد: این قصه های به ظاهر سرگرم کننده سرشار از برخوردها و کشمکش های فرهنگی است که ذهن کودکان و جوانان را درگیر می کند و همچنین دایره ای از واژگان بومی است که به طور غیر مستقیم آموزش داده می شود.
 
وی با بیان اینکه پیس گنده و پشت زیک و انواع نان و شیرینی خانگی و همچنین کنس/ کندس همیشه در سفره شب یلدا فراهم است، خاطرنشان کرد: تدارک یک شام که عموما ته چین بود از وظایف اصلی کدبانوی خانه است.

یوسفی با اشاره به اینکه پیشترها شاهنامه خوانی و نقالی در شب یلدا رواج داشت، اظهار کرد: اما بعدها دیوان حافظ و تفال از آن رونق یافت .

وی با بیان اینکه شب یلدا به نوعی شب قدر فرهنگی ایرانیان است، افزود: این شب به بزرگترهای فامیل اختصاص دارد چون همه سعی می کنند گرد شمع وجود بزرگترها بنشینند و گوش به پند آنان دهند  مگر آن که یکی از فامیل عزیزی از دست داده باشد که در آن صورت همه افراد خانواده برای کاهش آلام مصیبت دیده به منزل آنها می روند.
 
این پژوهشگر مازندرانی با تاکید بر دور هم نشینی خانوادگی در شب یلدا، گفت: یلدا بزرگترین شونیشت سال محسوب می شود، موجب رونق بازی ها و سرگرمی های متنوعی شده که معروف ترین آن مچ انداختن است.
 
یوسفی با بیان اینکه همچنین نقل خاطرات از طرف بزرگترها و آزمون چیستان ها به شور و شعف این شب می افزاید،  تصریح کرد: اجرای موسیقی سنتی به خصوص لَـله وا و امیری خوانی و کتولی از بهترین بخش های مراسم یلداست.

وی یادآور شد: خلاصه اینکه همه شرایط شادمانی برای آغاز زمستانی سخت که دو چله بزرگ و کوچک آن معروف است، فراهم می شود.

یوسفی ادامه داد: اگر در شب یلدا برف ببارد، ورف ِ شکر(برف با شکر) یا ورف ِ دشو (برف با دوشاب) تهیه می شود تا فالوده شب یلدا باشد.
 
وی با اشاره به اینکه دشو،  شیره خرمالوست و شکر هم شکر سرخ که از نیزارهای مازندران تهیه می شود، گفت: مردم بر این باورند که با خوردن آن خود را در برابر سرماخوردگی واکسینه می کنند.
 
خرد ایرانی در جلوه فرهنگ جهانی
 
وی با بیان اینکه یکی از جلوه های فرهنگی در جهان، جشن ها و آیین هایی است که از اندیشه و خرد ایرانی سرچشمه می گیرد تا دنیایی زیبا برای بشریت رقم بخورد ، خاطرنشان کرد: یکی از این جشن ها آیین خاص چله شو است که به یلدا معروف است  وبرای مردم فرهنگ مدار و با هویت، زمستان سرد و سخت هم سرشار از فرهنگ و خرده فرهنگ هایی است که در زندگی روزمره جاری و ساری است، همه این نمودهای فرهنگی دارای پشتوانه غنی علمی و فرهنگی هستند که آبشخور آن هویت غنی ایرانی است.

یوسفی با اشاره به اینکه از کنار این جشن ها راحت عبور نکنیم، اظهار کرد: تمام داشته های فرهنگی و انسانی و تفکر زیباشناسی ذهن ایرانی در لایه های درونی این جشن ها نهفته است و معرف ما در جهان عاری از فرهنگ دست نخورده بشری است.

این پژوهشگر با بیان اینکه  امروز سرشاخه های همان ریشه هستیم که تبرهای حوادث به شاخ و برگ مان آسیب زده است، گفت: پاسداشت این جشن ها بازگشت به ریشه های مان است که باید حفظ شود.

منبع: مازندنومه _ 30 آذرماه 1397