برنج لاله آباد از صفویه تا امروز

  اشاره

برنج از مهمترین غلات و اقلام غذایی نیمی از جمعیت جهان است. بیش از 120 هزار گونه برنج در دنیا شناسایی شده است. برخی از ارقام برنج مازندران که به دو دستة سنتی و پرمحصول تقسیم می شود به شرح زیر است: ارقام سنتی و مرغوب نظیر طارم محلی یا سنگِ طارم، هاشمی و بینام و ارقام پرمحصول مانند شیرودی، فجر، خزر و ندا که بیشتر در مناطق مرکزی مازندران کشت می شوند.

لاله آباد که در گویش تبری به لاله وا مشهور است به عنوان پرجمعیت ترین بخش شهرستان بابل و به دلیل دارا بودن خاک جلگه ای و منابع آب کافی (به ویژه آب کاری رود)، از دیرباز منطقه ای مناسب برای کشت برنج بوده است. از آنجا که برنج غذای اصلی مردم مازندران و گیلان بود، مردم روستاهای اطراف بابل که مشهور به اهالی «خشک سر بلاد» بودند برای کشتِ برنج منطقة لاله آباد را انتخاب می کردند. (البته باید توجه داشت که در گذشته زمین های لاله آباد مانند بسیاری از نقاط ایران در دست مالکان بزرگ بود و اهالی روستاها به عنوان رعیت به کار گرفته می شدند). اغلب این مردم از روستاهای گتاب، بندپی و گنج افروز و گاه از دهستان بیشه بابل بوده اند. برنج مهم ترین محصول منطقة لاله آباد از دیرباز تا امروز است و علاوه بر اصلی بودن سبد غذایی، تجارت و کسب و کار اصلی مردم منطقه بوده است. آنچه در پی می آید سرگذشت برنجستان ها و شالیزارهای لاله آباد از صفویه تا امروز است که به روایت اسناد، منابع کتابخانه ای و پژوهش های میدانی گردآوری شده است.

بحث

اسناد زیادی از دورة صفویه در لاله آباد بیانگر زراعت برنج در این منطقة خیز است. مرغوبیت این زمین ها تا جایی شهره بود که بخشی از آن ها جزء املاک خالصه شاهی و یا دیوانی بود. گاهی بر سر خرید زمین های لاله آباد میان مالکان بزرگ رقابت بود. همچنین برخی از بزرگان و مالکان، بخشی از این زمین ها را وقف عزاداری سیدالشهداء و یا نگهداری بقاع متبرکه و روشنایی و فرش مساجد می نمودند.

در طوماری از سال 1124 ه.ق. درباره اجاره زمین های ایمن آباد به سید کاوس حسنی (جد سادات کاوسی و متولی آستانه سر داودکلا) آمده است:

«عرض نمود که املاک دیوانی «ایمن آباد لالاباد» به علّت خرابی حسب الرّقم، در وجه مشارالیه و ولدان و برادرزاده های او مقرّر شده که نهر آن را ساخته و جاری کرده، املاک مزبور را زراعت و مال وجهات [مالیات دیوانی] آن را از قرار بازدید مهم سازی نماید. و جمعی بعضی از املاک مزبور را به علت خرابی به اربابی متصرف شده اند و استدعا نموده که به عهده عالی جاه مومیّ الیه مقرّر شود که به حقیقت رسیده آنچه از اراضی مذکور را دیگران تصرف نموده باشند در تصرف هر کس باشد انتزاع نموده به تصرف او دهد و حدود و سامان املاک مزبور را مشخص نماید که دیگری مِن بعد تصرف در آن ننماید.»(1)

سندی از دورة قاجار وابستگی به کشت برنج در یک خشکسالی و قیمت برنج را در لاله آباد چنین شرح می دهد:

چون در سنه هزار و سیصد و هفده از هجرت نبوی محمّد بن عبدالله صلّی الله علیه و آله و سلّم عن قریب شش ماه بل متجاوز باران در تابستان به زمین نیامد و قحطی آب شد، چنانچه حیوانات، چارپایان از گوسفند و گاو و اسب، بصحرائی تلف شدند که لاتَعِدُّ و لاتُحصی است و بسیاری از ولایت ها غیر از محلة «امین آباد» الی تا لب دریا بِالتَّمام عمل نیامده، از «امین آباد» الی تا لب هراز زراعت بسیار کثیر شده و در همین سنه فوق ناخوشی گاو آمده و تمام گاوها را کشت، مِن جمله پنج گاو ماده زیاده [تلف] شده بودند [...] و نرخ شالی برنج خروار چهار تومان و پنج هزار دینار مظفرالدین شاهی، برنج خروار هشت تومان...»(2)

دکتر محمدرضا غضنفری در مقالة جغرافیای تاریخی روستای گتاب به زراعت زارعین گتابی در لاله آباد و دلیل آن چنین اشاره می کند: «از آنجا که اراضی کشاورزی در این روستا حدود 400 هکتار بوده و با توجه به جمعیت آن، زمین اینجا خیلی کم می باشد، حدود 70 درصد مردمِ کشاورز مهاجر هستند به این معنا که از این روستا به مناطق دیگری مانند گنبد، گرگان، ساری و رشت و ... رفته و در آنجا مشغول کشاورزی می شوند. به این مناطق در اصطلاح عامه «لالِ وا» می گویند که این لفظ به روستاهای دهستان لاله آباد که از توابع بخش کشاورزی بابل می باشد، اطلاق می شود که در گذشته مردم روستا و دهستان گتاب به علت وجود رودخانه های زیاد به آنجا رفته و مشغول کشاورزی می شدند.»(3)

نگارنده نیز با چند نفر از اهالی گتاب که برخی از ایشان یا پدرانشان از قدیم تا امروز در روستای قلعه کش دشت سر(4) مشغول زراعت برنج بودند گفتگو کردم. پس از اصلاحات ارضی عده ای از ایشان مالک این زمین ها شده و تا امروز در آن روستا برنجکاری می کنند.(5) همچنین عده ای از اهالی دونه سر و شیرسوار نیز صاحب زمین هایی در روستاهای قصاب کلا و داودکلا دشت سر  هستند که از دورة قاجار جزء املاک عضدالملک و فرزندانش از جمله مشیرالسلطنه بود.(6)

محمدجعفرخان مباشر عضدالملک در سال 1281 ش. دربارة برنج لاله آباد می نویسد: «بعد از نماز منزل خلوت بود. از مفتخرالممالک(7) سؤال از تسعیر(8) جنس ایمن آباد لالاباد نمودم. میرزا محمد بیان کرد که قریب بیست روز قبل آنجا بودیم و در سه تومان و دو هزار شالی صدری را تسعیر کردیم.»(9)

شاهد دیگری بر زراعت اهالیِ دیگر روستاهای بابل در لاله آباد به قلم مهدی پور میرکلایی آمده است:

«... حول و حوش سال 1335 بود که روستای ما دچار خشکسالی شد و زمین های کشاورزی، باغات و ... خشک و بی حاصل شدند و از بین رفتند. برای اینکه مردم زیاد صدمه نبینند، بعضی از افراد تصمیم گرفتند خارج از این روستا رفته تا جایی را برای امور کشاورزی انتخاب کنند. اولین نفر حاج داود محمدپور بود که روستای لاله وا را انتخاب و زمین زیادی را به عنوان زارع اجاره کرده و افراد زیادی را به کار کشاورزی در آن روستا مشغول کرد و بعدها مشهدی آقاحسین آقائی میر بود که او هم زمین زیادی گرفته و همة ما آنجا رفته و مشغول کشاورزی شدیم و چندتایی هم در همان روستای لاله وا ساکن شدند که از محمدپورها بودند.»(10)

سندی از اوایل دورة پهلوی با تأکید بر مرغوبیت زمین های لاله آباد از طرف یکی از بزرگان بابل به رضاخان که پیشنهاد خرید این زمینها را داده چنین است:

«قربان خاک پای جواهرآسای قدرقدرت قوی شوکت شاهنشاهی ارواحنا فداه چون شاهزاده ناصرالدین میرزا پانزده قریه از بلوک لالاآباد از توابع بارفروش را در صدد فروش می باشند، جان نثار ایشان را ملاقات کردم و کاملاً اطمینان دادند که ... در صدد فروش هستم و عمل سنواتی از 3 سال تا هذه السنه هر سالی شانزده هزار تومان می باشد، بعد از وضع مخارج یازده تومان عاید می شود. چون جان نثار بارفروشی هستم و می دانم که این املاک از هر حیث  بهترین املاک مازندران است من باب دولتخواهی به خاک پای مبارک پیشنهاد می نمایم که اگر امر ملوکانه اقتضاء فرماید، امر به خریداری فرمایند. جان نثار سید علی طاهری بارفروشی.»(11)

 نتیجه گیری

در این چند سطر نگاهی گذرا به اهمیت کشت برنج در لاله آباد از دیدگاه مختلف داشته ایم. آنچه امروزه برای شالیزارهای لاله آباد اهمیت به سزایی دارد، توجه مردم و مسؤلین در مراقبت از این خاک مرغوب و آبرسانی به موقع شالیزارها است. ناگفته پیداست که با توجه به افزایش جمعیت و تبدیل بسیاری از خشک زارها به شالیزار، مدیریت آبرسانی شالیزارها یکی از مسائل اساسی این حرفة اجدادی است و به نظر می رسد انجام تسطیح اراضی و جدول بندی مناسب برای آبرسانی یکی از راه های حل این مشکل باشد. با امید به روزی که برند برنجِ معطر صدری و طارم لاله آباد از بهترین برندهای مورد اعتماد مردم ایران معرفی شود.

تهیه و تنظیم: علی ایمانی ایمنی

برگرفته از کانال علمی و فرهنگی لاله آباد