آتش زدن کاه و کلش ، مضرات و راه حلها

استان گیلان و مازندران از قطبهای بزرگ تولید برنج کشور هستند و در سالهای اخیر با تغییر شیوه خرمنکوبی و انجام آن در سرمزرعه موجب شده تا شالیکاران به سوزاندن کاه و کلش برنج در فصل برداشت مبادرت کنند.

سوزاندن بقایای گیاهی بخصوص کاه و کلش در کشور ما به ویژه در شمال کشور هر ساله انجام میشود . انگیزه ها و اهداف مختلفی برای کشاورزان جهت این کار وجود دارد. آماده سازی زمین برای کشت دوم ، از بین بردن بذر علفهای هرز باقیمانده در مزارع، از بین بردن آفات گیاهی و بیماریها ، جلوگیری از ایجاد محیط مناسب تکثیر این آفات و بیماریها (لارو زنبور ساقه خوار برنج – پوسیدگی ساقه برنج و …) ، ایجاد سهولت بیشتر در عملیات کاشت و داشت از جمله این دلایل میباشد . جلوگیری از نشت آب باران به دلیل مانع شدن کاه و کلش از حرکت آب در مزرعه ، جلوگیری از کمبود ازت و کلروز و زردی در برگها در کشت بعدی و…

اما راه حلی مهمی چون بازگرداندن کاه و کلش به خاک و کمک به انجام چنین چرخه‌ای در طبیعت از جمله اهداف کشاورزی پایدار محسوب می شود.  در واقع گیاه از طریق ریشه ، مواد آلی تجزیه شده را از خاک جذب و آن را صرف رشد و نمو خود می کند و پس از برداشت محصول، بقایای آن مورد تجزیه و تخریب قرار گرفته و عناصر آن به خاک برمی گردد.

پوسیدن کاه و کلش در خاک موجب افزایش ماده آلی خاک شده و این ماده آلی سبب جذب بهتر عناصر غذایی توسط گیاهان می شود و در نهایت کارآیی مصرف کودهای شیمیایی توسط گیاهان افزایش می یابد.  همچنین باعث افزایش راندمان مصرف آب شده درنهایت باعث کاهش دفعات آبیاری و هدر رفتن آب می شود.

خلاصه ای از مضرات آتش زدن کاه و کلش و فواید آتش نزدن آن :

معایب آتش زدن کاه و کلش در مزارع

• از بین رفتن میکروارگانیسمهای مفید خاک و به طور کلی بخش زنده خاک
• کاهش پایداری خاکدانه‌های خاک
• سله بستن سطح خاک
• سفت شدن لایه‌های خاک و کاهش نفوذپذیری آن ، درنتیجه ایجاد بستری نامناسب برای جوانه زدن و ایجاد مشکل در نفوذ ریشه، هوا و آب به داخل خاک
• از بین رفتن عناصر مغذی ماکرو و میکرو درنتیجه فقیر شدن خاک و کاهش مرغوبیت و حاصلخیزی خاک
• افزایش مصرف کودهای شیمیایی
• افزایش خطر آبشوئی و فرسایش در اثر روان آبها و باد
• کاهش رطوبت خاک و افزایش مصرف آب در طول دوره رشد گیاه
• تصادفات مرگبار در حاشیه جاده‌ها در اثر کاهش دید
• از همه مهمترآلودگی محیط زیست

نقش مواد آلی و میکرو ارگانیسم های مفید خاک :

 زمین کشاورزی به مثابه موجود زنده در نظر گرفته می شود موجودات متنوعی چون باکتریها، قارچها، کرمها، کنه ها و… در خاک زیست می کنند که در بارور ساختن هرچه بیشتر خاک مؤثر هستند.این میکرو ارگانیسم ها باعث تجزیه مواد آلی خاک و تبدیل آن به مواد معدنی وتثبیت ازت در خاک فایده کرم های خاکی بر کسی پوشیده نیست . این موجودات مفید با ایجاد کانالهای متعدد در خاک باعث تخلخل خاک و نهایتا” تهویه و تقویت خاک می گردند .

افزایش مواد آلی خاک که در اثر پوسیدن کاه و کلش به وجد می آید منجر به تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاه برای درازمدت ، زنده کردن خاک از طریق افزایش جانداران ذره بینی هوازی مفید،اصلاح ساختمان خاک، تنظیماسیدیته خاک(PH)، ذخیره سازی آب در خاک و كاهش نياز مصرف آب براي خاك و گياه و كمك به مصرف آب كمتر در خشكساليها و مناطق خشك و كم آب ، آب را به صورت تدریجی آزاد و به آساني دراختيارگیاه قرار می دهند(سدخاكي روي زمين)، قابلیت تولید به صورت متناسب با شرایط محیطی و نوع کاربری( اسیدی یا قلیایی بودن و یا مصرف باغداری ، زراعت ويا  فضای سبز و اراضي طبيعي) ،شتاب بخشیدن به بازسازی خاک ، کمک به اصلاح ساختمان خاک در اراضي شور، افزایش اکسیژن خاک، کاهش تبخیر و تعرق ، جلوگیری از سله بستن خاک ،تقویت کمیت وکیفیت مواد غذایی تولید شده ،کاهش آفات و بیماری ها (كاهش مصرف سموم دفع آفات و مقاومت گياه به ابتلاء به انواع بيماري ها) ،فراهم ساختن زمینه مبارزه بیولوژیک با آفات ، افزايش مقاومت گياه به سرما وگرما وتنشهاي محيطي، سهولت درجذب موادغذايي موجوددرخاك توسط گياه ، كاهش خطرآلاينده ها درخاك واثرخنثي كنندگي آنها و…  می گردد .

ازدیگراثرات ماده آلی‌ در خاک میتوان به کاهش شکاف و ترک در سطح خاک بخصوص در خاک‌های سنگین،افزایش توسعه و رشد ریشه ها،ایجاد کلات‌های عنصری و جلوگیری از غیر قابل دسترس شدن آنها برای گیاهان بوسیله آبشویی ، افزایش ظرفیت نگهداری و پویایی عناصر در خاک (تغییرPH و(CEC ،کاهش تراکم پذیری خاک‌های زراعی وآسان کردن کار ادوات خاک ورزی در امر کشاورزی،نگهداری عناصر غذایی برای گیاهان،بهبود و اصلاح خاک دانه‌ها و جلوگیری از فرسایش بادی و آبی در نتیجه حفاظت خاک،جلوگیری از اثرات مخرب مواد سمی مثل حشره کش ها،با جذب سطحی آنها بوسیله ماده آلی‌،ایجاد رنگ تیره در سطح خاک و گرمتر شدن آن در نتیجه افزایش فعالیت میکرو ارگانیسم‌ها و…. اشاره نمود .

در شرایط بهینه، خاک از ۴۵ تا ۵۰ درصد ماده معدنی،۲۵ درصد هوا،۲۵درصد آب و ۱ تا ۵ درصد ماده آلی‌ تشکیل می‌‌شود.همین مقدار ماده آلی‌ نقش بسیار مهمی‌ در روابط آب،خاک و گیاه دارد.فاز پایدار ماده آلی‌ شامل بافت‌های تخریب یافته گیاهی و جانوری است که پس از تغییر و تبدیل در اثر گذشت زمان به یک ترکیب کمپلکس تیره رنگ و مقاوم در برابرتجزیه،بنام هوموس تبدیل و نقش حیاتی‌ را در خاک ایفا می‌کند. اصلاح و بهبود شرایط خاک فقط از طریق افزودن مواد آلی به خاک ایجاد میشود .

 وجود کاه و کلش در خاک به مرور زمان سبب می‌شود که ماده آلی آرام آرام به خاک و سپس تحویل گیاه داده شود . تجزیه کاه و کلش در زمین به طور کامل 2 سال زمان می‌برد.

نبود این موجودات خاک را تبدیل به بستری ضعیف و غیرفعال می کنند در نتیجه به آتش کشیدن مزارع موجب سوخته شدن مواد آلی و از بین رفتن میکروارگانیسمهای خاک می شود. این امر موجب دگرگونی شرایط میکروبیولوژیک خاک در بلند مدت میشود . آتش زدن کاه و کلش در مزارع همچنین با نابودی میلیونها حشره از گونه های مختلف که غذای بسیاری از موجودات زنده دیگر از جمله پرندگان است ، سبب بر هم زدن چرخه حیات و اکوسیستم منطقه میشود.

• نقش خاکدانه‌ها : بخش کربن فعال مواد آلی، عامل اصلی کنترل و فروپاشی خاکدانه ها است . تشکیل خاکدانه ها به وسیله ترشح پلی ساکاریدها، در مناطقی که مواد آلی محتوی نیتروژن کمتری است، صورت می گیرد

به صورتی  که افزایش مقدار کربن، منجر به افزایش خاکدانه های بزرگتر از 2 میلیمتر، و کاهش خاکدانه های کوچکتر از 25/0 میلیمتر می انجامد و پایداری خاکدانه ها را باعث میشود . قسمت قابل توجهی‌ از این مواد کلوئیدی بوده و دارای بار الکتریکی‌ است که عناصر غذایی را بصورت جذب سطحی نگهداری کرده و از گزند آبشویی مصون می‌دارند .

• سله بستن خاک : مواد آلی باعث ایجاد فاصله بین ذرات خاک میشود و نفوذ آب و هوا را آسان می کند . در صورت عدم وجود آن ، خاکها سفت میشوند و در صورت کاهش آب سله میبندد .

• سفت شدن لایه‌های خاک و کاهش نفوذپذیری : این مورد در اثر کاهش خاکدانه ها و ریز شدن آن و در نهایت از بین رفتن آنها به وجود می آید .

• افزایش مصرف کودهای شیمیایی :کاهش حاصلخیزی باعث افزایش مصرف کودهای شیمیایی خواهد شد .مصرف بی رویه کودهای شیمیایی ضمن افزایش میزان شوری خاک موجب از بین رفتن ساختمان خاک وسفت شدن خاک ها می شود.

• افزایش خطر آبشوئی و فرسایش : سوزاندن کاه و کلش باعث میشود که مواد آلی خاک سریعاً تبدیل به خاکستر شده و در نهایت عناصر غذایی نظیر K,Mg,Ca,P,N از آن استخراج شود . خاکستر به جا مانده به راحتی در معرض فرسایش آبی و بادی قرار گرفته و ممکن است از دسترس گیاه خارج شود تلفات نیتروژن ، کربن ، گوگرد و غیره از طریق تصعید و آبشویی به وجود می آید .

• کاهش رطوبت خاک و افزایش مصرف آب : مواد آلی مانند اسفنج جاذب رطوبت بوده و تا ۶ برابر وزن خود آب جذب می‌کند،که این امر در مناطق خشک و نیمه خشک مانند ایران باعث ارتقاءکارایی مصرف آب میگردد . مواد آلی خاصیت جذب و رها سازی تدریجی آن را دارا هستند . با کاهش مواد آلی خاک نیاز به مصرف آب افزایش میباد . درصورتی که میزان ماده آلی خاک یک درصد افزایش یابد, بین 20 تا 25 درصد(دربرخی منابع 15تا 35 درصد) کاهش مصرف آب بوجود خواهد آمد.

•  آلودگی محیط زیست:

 سوزاندن کاه وکلش باعث افزایش دی اکسیدکربن شده ودر مجموع در سطوح زیاد باعث  افزایش  اثرات گلخانه ای  در جو می شود.

 پراکندگی ذرات معلق و سموم شیمیایی در هوا ، آسیب به لایه ازن و متعاقب آن زیان گیاهان و انسان، به وجود آمدن بارانهای اسیدی، افزایش انتقال و انتشار بیماری های واگیردار و بروز تنگی نفس (آسم) و برونشیت و سایر بیماری های تنفسی ، سرطان ریه ، تاثیر بر سلسله اعصاب و افزایش فشارهای عصبی  ، به هم خوردن تنظیم ضربان قلب، اختلال در فشار خون، آسیب رسانی به سلولهای استخوان، تخریب گلبولهای قرمز ، سوزش چشم و آبریزی بینی در اغلب کودکان روستایی  ساکن نزدیک کانون آتش از آلودگی های زیست محیطی سوزاندن کاه و کلش است .

•  تصادفات مرگبار در حاشیه جاده‌ها در اثر کاهش دید:

 خیلی مواقع در اثر دود زیاد تصادفات دلخراشی روی داده است . در مزارع در صورت آتش سوزی های خطرناک ، پراکندگی آتش، گرمای طاقت فرسا و تغییر ناگهانی جهت وزش باد و مهمتر از همه صعب العبور بودن مسیرهای دسترسی به مزرعه، کار تیم عملیاتی آتش نشانی را  هنگام بروز حادثه با مشکل مواجه کرده است .

راه حلها :

_1سیستم های خاک ورزی حفاظتی:

 به نظر میرسد احیاء فن آوری و مدیریت بقایای گیاهی بعنوان یکی از راهکارهای مهم در جهت حفظ پایداری اکولوژیک مزارع ضروری باشد . از جمله فن آوری های موفق میتوان به سیستم های خاک ورزی حفاظتی اشاره نمود . در این خاکورزیها بقایای گیاهی در سطح خاک باقی مانده یا مقادیری از آن در خاک دفن می گردد .

افزایش مواد آلی موجب نفوذ و گردش بهتر هوا و آب در خاک شده و شرایط مساعدی برای رشد و فعالیت ریشه گیاهان زراعی فراهم می آورد  . مخلوط شدن کاه و کلش با خاک و افزایش مواد آلی موجب استحکام ذرات خاک در برابر روان آبها شده و در نهایت سبب کاهش شدت فرسایش خاک در اثر روان آب و بادها می شود . درجایی که کود‌های شیمیایی عاری از گوگرد مصرف می‌شوند، کاه می‌تواند به عنوان یک منبع کود گوگردی عمل کند، از این رو در چنین مناطقی کاه نباید سوزانده شود. همچنین کاه یک منبع مهم عناصر کم مصرف به‌خصوص عنصر روی است. کودهای آلی حیوانی اگر در هوای آزاد بدون پوشش بمانند، مقدار زیادی از ازت خود را که به صورت آمونیاک می باشد در اثر تخمیر از دست خواهند داد. بنابراین پوشانیدن آنها با کاه و کلش و خاک عمل مفیدی است.

-2ارایه دادن اطلاعات با برگزاری کارگاه های ترویجی:

 آشنا کردن کشاورزان با اثرات مخرب این عمل، آموزش روشهای صحیح مدیریت آفات و علفهای هرز به زارعان و آشنا کردن آنها با سایر روشهای مدیریتی بقایا نظیر مالچ، کلش و شخم زدن بقایا، گامهای موثری در جهت کاهش عملیات سوزاندن بقایا برداشت.

-3ایجاد انگیزه مثبت برای کشاورزان و ایجاد تقاضای موثر در بازار مصرف :

 هر کشاورزی وقتی بفهمد که برای ضایعات او مشتری وجود دارد هیچگاه آنرا آتش نمی زند .

-4فرهنگ‌سازی : هیچ تغییر و پیشرفتی در هیچ کجای دنیای بدون ایجاد بستر مناسب و فرهنگ سازی به وجود نیامده است این مورد هم مستثنی نیست .

-5برخورد قانونی با متخلفین :

 با کمک دستگاه قضایی، جهاد کشاورزی،محیط زیست ، بخشداران، شورای اسلامی و دهیاران برای جلوگیری از سوزاندن کاه و کلش در صورت مشاهده سوزاندن کاه و کلش پس از برداشت برنج، فرد متخلف باید به مراجع قضایی معرفی شود تا بر اساس قانون با آنها برخورد شود.

آتش زدن کاه و کلش توسط کشاورزان طبق ماده 688 قانون مجازات اسلامی تعزیرات، تهدید علیه بهداشت عمومی بوده ، جرم محسوب می‌شود و متخلفان به سه ماه حبس و جریمه نقدی محکوم می‌شوند.

-6ارائه امکانات برای بسته‌بندی کاه و کلش:

 تشکیل یک تعاونی یا یک نهاد خاص با همکاری تشکل‌هایی چون اتحادیه دامداران، انجمن حمایت از برنج و صنایع درگیر همانند صنایع سلولزی با هدایت و حمایت مالی دولت باید صورت گیرد . کمک مالی دولت به این تعاونی یا نهاد می‌تواند از محل صرفه جویی در یارانه مربوط به خرید علوفه صورت بگیرد که کاملا اقتصادی بوده و در راستای منافع کشور است

در راستای چرخه تولید و حفظ محیط زیست و تامین علوفه ، جهت بسته بندی کاه و کلش وعلوفه باید دستگاههای بیلر بیشتری را تولید و وارد استانهای شمالی کرد تا کشاورزان بتوانند کاه و کلشهای خود را بسته بندی کنند. با جمع آوری و بسته‌بندی کاه و کلش و عرضه و فروش آن می‌توان بخشی از نیاز خوراک دامی استانهای شمالی را مرتفع ساخت، این در حالی است که کشاورزان شمالی از کمی دسترنج خود بعد از یک فصل سخت کشت گله‌مند هستند و دامداران این خطه به دلیل کمبود علوفه، به علوفه سایر استان‌ها و نیز یارانه دولت چشم دوخته‌اند .  لازم به توضیح است که دستگاه گوارش نشخوارکنندگان برای تحریک ساخت ویتامین‌های گروه “‪ “Bنیاز به کاه دارند که عامل مهمی در کاهش هزینه‌های تغذیه در پرواربندی نیز می‌باشند .

ادوات ساقه‌خوردکن موجب حل مشکلات عملیات خاک ورزی بعد از برگرداندن کاه و کلش به زمین می‌شود که با در اختیار قراردادن این ادوات به کشاورزان می‌توان از به آتش کشیده‌شدن زمین بعد از برداشت محصولات زراعی جلوگیری کرد .

-7فراوری کاه و کلش :

 هم‌اکنون در سه کارخانه بزرگ در استان‌های گیلان، مازندران و خوزستان هر سال ۱۲۵‌هزار تن خمیر کاغذ از درخت و کاغذهای باطله تولید می‌شود در حالی که با بهره‌گیری از ۳۰‌درصد کاه تولیدی کشور، می‌توان ۶۰۰‌هزار تن خمیر کاغذ تولید کرد

تولید خمیر کاغذ از کاه علاوه بر جلوگیری از قطع درختان و سوزاندن کاه پس از برداشت برنج و حفظ محیط زیست از خروج ۳۰۰‌میلیون دلار ارز از کشور برای خرید چوب و واردات مواد اولیه و تولید سلولز جلو‌گیری می‌کند.

از کاه و کلش برنج پس از فرآوری می‌توان برای تامین سوخت نیروگاه‌ها ، تولید مصالح ساختمانی به‌ویژه بلوک و ورق‌های فشرده ، دیواره‌های فشرده ضد آتش و تخته فیبر سیمانی ، تولید خمیر سلولز جهت کاغذ و مقوا و نئوپان و نیز کمپوست آزولا و تولید کمپوست (گیاه خاک) جهت استفاده در کارگاه های کوچک تولید قارچ تولید کامپوزیتها و سایر فرآورده هاي مرکب ديگر ، تولیدشکر – کاه غنی شده – اسیداستیک واسیدلاکتیک – ماده اولیه اسیداریتوربیک – قندگزیلتول – غذای ماهی – پروتئین تک سلولیSCP –حاصل خیزکننده های خاک – کمپوست – خمیرکاغذ ومقوا – سلولز با خلوص بالا – نئوپان وتخته فیبر با سختی بالاStrawboard- – سیلیکای آمورف – تولید الکتریسیته درنیروگاههای کوچک تولیدبرق روستا- بیوگاز – مواد گندزدا – سلوفان – ساپورت کاتالیزور گروه پلاتین .

در جدیدترین پروژه تحقيقاتي از كاه به عنوان بستر توليد نوعي مسليوم استفاده نموده و بعد اين مسليوم در يك واكنش شيميايي تبديل به گوشت مي‌شود. اين گوشت اسيدهای آمینه مشابه گوشت‌هاي دامي دارد و به همين دليل مي‌توان آن را كباب كرد و يا با آن همبرگر، سوسيس و كالباس درست كرد. اين گوشت خوش طعم ، پروتئين‌هاي تك حلقه‌اي دارد و از آن جا كه ضريب جذب آن بالاست به راحتي اين پروتئين‌ها جذب بدن مي‌شود . در اين پروژه به ازاي هر يك كيلوگرم كاه بيش از يك كيلوگرم گوشت به دست مي‌آيد و كم‌تر از يك ماه اين پروسه به نتيجه مي‌رسد و گوشت توليد مي‌شود.

در شالیزارهای استان گیلان سالیانه 500هزار تن کاه برنج قابل برداشت است.

راه حلی برای کشاورزان

• ترجیحا کاه و کلش در سطح مزرعه پخش شود .
•  می توان کلیه کاه و کلش موجود درسطح مزرعه را توسط دستگاه بیلر بسته بندی و جمع آوری کرد .
• آبیاری قبل از شخم در مزرعه انجام شود .
• مقدار 100 کیلوگرم کود اوره در هر هکتار پخش و توسط دو دیسک عمود بر هم با خاک مخلوط گردد. با توجه به این موضوع که باکتریهای تجزیه کننده در ابتدا برای فعالیت به ازت نیاز دارند، توزیع کود ازته در سطح مزرعه مانع از تخلیه ازت خاک گشته و مشکل کلروز (زرد شدن برگها)  در کشت بعدی پیش نمی آید.

بدین ترتیب با یک راهکار مناسب و آسان می توان هم به حفظ محیط زیست کمک کرد و هم باعث افزایش ماده آلی در خاک شد.

تهیه و تنظیم : مهندس حسین نوروزی

منبع: فشتکه