حمام تاريخي روستا

حمام قدیمی روستای ايمن آباد و كروكلا توسط فردی بنام مرحوم میر صفی لاله آبادي در سال هاي 1200 تا 1230 هجري شمسي يعني در دوره قاجاريه، در زمینی به مساحت تقریبی 3000متر مربع و با زيربناي 280متر مربع در روستای کروکلا  احداث مي شود. الگوی طراحي و ساخت این حمام، حمامِ میرزا یوسف بابل بوده است.

میرصفی که خود مباشر منطقه لاله آباد بوده است و با بزرگان مازندران از جمله عبدالله خان یوشی معروف به سردار امجد- حاکم وقت مازندران- حشر و نشر داشت، تصمیم به ساخت این بنا گرفت.

میر صفی لاله آبادي كه پدربزرگ حاج قدرت اله هاشمي كروئي مي باشد، مباشر چهل روستا بود و معمولا تمام کارها و مشکلات این روستا ها را خودش شخصا" رسیدگی می کرد. بنابر گفته پيران محل و ريشسفيدان، اطلاعاتي كه سينه به سينه نقل شده است، از او به عنوان فردی باهوش و با ذكاوت ياد مي كنند و همواره در دفاع از افراد ضعيف جامعه قد مبر يم داشت.

حمام تاريخي روستا از مصالحی همچــون آجر و خشــت،  آهک و تخم مرغ که به مجموع آن ها ساروج می گفتنـد ساخته شد. ابتدا یک کوره آجرپزی در محوطه زمین حمام آماده شد تا آجرهای مورد نیاز در آن تهیه شود.

به گفته پیرمردان و افراد با تجربه منطقه از جمله بازماندگان میرصفی، مدت ساخت بنای حمام بین شش ماه تا یک سال به طول انجامید و میرصفی پس از ساخت حمام، آجرهاي مازاد را با دستور پختن آجرهاي بيشتر و مورد نياز براي ساخت خانه اي مدرن در روستا، خانه ای با همین آجرها برای خود بنا نمود که تا به امروز( سال 1394 هجري شمسي) نتيجه هاي ايشان در آن سكونت داشته و مورد استفاده قرار مي گيرد. اين خانه متعلق به مرحوم سيد شيرآقا هاشمي كرويي بوده است كه امروزه متعلق به همسرش مي باشد.

 گفته می شود  مير صفي لاله آبادي  پای هر درب که در حمام کار  گذاشه مي شد گوسفنـدي را  قربـانی می کرد.

این حمام تا سال 1338 مورد استفاده قرار مي گرفت كه به مرور زمان به دلايلي به  تعطیلی کشیده شد.

لازم به يادآوري مي باشد كه سه دانگ از عایدات این حمام وقف تعزیه داری و روضه خوانی ایام عاشورا و اربعین حسینی بوده و سه دانگ دیگر آن به اولاد ذکور واقف – میرصفی – واگذار شده بود که وقف نامه آن نیز موجود است.

اينكه چه انگيزه اي سبب شد مير صفي لاله آبادي تصميم به ساخت اين حمام گرفت اينگونه از پيشينيان حكايت مي شود:

در آن زمان به علت نبودن حمام در روستاي ايمن آباد و كروكلا و روستاهای اطراف، زن ميرصفي لاله آبادي برای استحمام به همراه دختران و زنان اهل خانه و همسايگان به روستای هندوکلا یا شریعت کلاء مي رود. در حمام  بحثي پيش مي آيد و زن های آن روستا  بر سر مسئله اي به او پرخاش کرده و مشاجره بين زنان در حمام بالا مي گيرد. زني از روي عصبانيت با تاس (ظرفی که با آن آب را از خزانه برداشته و بر سر و بدن مي ريزند و  در قديم جزو جهيزيه عروس نيز به شمار مي رفت) بر سر زن مير صفي مي زند و سرش آسيب مي بيند. زنان آن روستا كه حمام  متعلق به آنان مي بود به زن مير صفي با عتاب مي گويند: شوهرت ارباب باشد، شما بی حمام و مزاحم ما شوید! به شوهرت بگو برایتان حمام بسازد تا زحمتتان از سرمان كم شود.

 زن ميرصفي لاله آبادي با ناراحتي تمام و نيمه كاره از استحمام، به همراه دختران و ديگر زنان روستا، به روستا بر مي گردد.

 مير صفي لاله آبادي زنش را  بسيار ملتهب  و نالان مي بيند و جوياي احوالش مي شود. زن به مير صفي مي گويد شما خان باشی و ما در روستا حمام نداشته باشیم. دختران و زنان روستايمان اين همه راه طي كنيم تا به حمامي در فرسنگ ها آن طرف تر برويم و تازه با بي احترامي زنان آنجا مواجه شويم تا بدانجا كه تاس بر سرم زدند و ما روانه شديم به ديارمان!

ميرصفي به غيرتش بر مي خورد و تصميم به ساخت يكي از حمام هاي بزرگ آن منطقه مي كند. ايشان با مهندسين و معماران آنزمان صحبت مي كند تا امكانات و شرايط موجود براي ساخت حمام را پيش بيني و آماده سازد. از جمله مهمترين اين امكانات تهيه آجر و حفر چاه براي تامين آب حمام بوده است. توضیح اینکه گچ و آهک نيز از ديگر ملزومات بناي حمام بود.

 آن زمان براي تهيه آجرهاي حمام، از آنجايي كه خاك منطقه قابل استفاده براي تهيه ي آجر بود، كوره آجرپزي موقطي راه اندازي مي كنند و آجرها در كنار حمام تاريخي، پخت و مورد استفاده قرار مي گرفت.

معرفي بخش هاي مختلف حمام:

 این حمام دو ورودی دارد که هر دوی آن رو به خیابان و سمت شمال می باشد. سمت جنوبي آن روبروی کوره آجرپزی بود كه پس از ساخت حمام پاكسازي شد. در ضمن ورودی آتشخانه حمام نیز در همین سمت می باشد. در طرف غرب آن زمین های کشاورزی و شرق آن خیابان اصلی می باشد.

ورودی حمام به صورت هلالی است و پس از ورود با سه ایوان روبرو می شویم که به عنوان رختکن استفاده می شد.

در دالان ورودی اول حمام یک گنبد بزرگی است که یک نورگیر زیبا و چهار نشیمنگاه دور دالان بزرگ تعبیه شده و زیر هر یک از آن نشیمنگاه تعدادی جاکفشی نیز ساخته شده است و کف آن با آجرهای چهار گوش پانزده در  پانزده سانتي متر  و با چه زیبایی خاصی کفپوش شده است و  آبراه  نيز برايش در نظر گرفته شده است تا فاضلاب ناشي از نظافت به سمت بيرون هدايت شود.

ورودي حمام و در دالان اول رختکن بود. در  اين رختكن حوضچه ای داشت، دور تا دور این حوضچه، حفره هایی برای قرار دادن لباس وجود داشت، و کوپ های حصیری روي آن برای جلوگیری از کثیف شدن لباس ها.

همچنین در این محوطه یک درب خروجی کوچک وجود داشت که به طرف اسطبل اسب ها باز می شد. این اسطبل برای افرادی که با اسب از روستاهای اطراف به کهنه حمام کروکلا می آمدند طراحی شده بود.

دالان دوم دارای یک سکو است حدودا سی سانتیمتر بلندتر از کف حمام و در آن یک نورگیر و یک هواکش بسیار زیبا طراحی شده بود و احتمالا آن سکو برای خشک کردن بدن استفاده می شده تا قطره های آب بدنشان زمین را خیس نکند.

یکی از این ایوان ها جایگاه مسئول حمام – حمامی- بود که سماوری زغالی در آن قرار داشت. بیشترین کارکردِ این سماور هنگام ورود عروس یا داماد برای آماده شدن جهت جشن عروسی بود که همراهان عروس یا داماد را مهمان چای این سماور زغالی می کرد. ایوان های مورد اشاره نوعی استراحتگاه افراد هنگام خروج از حمام نیز محسوب می شد، به ویژه برای افرادی که از روستاهای اطراف به این حمام می آمدند.

بعد از آن وارد یک راهرویی می شدند که در سمت راست آن ورودی به حمام و سالن اصلی آن بوده و در سمت چپ آن سرویس بهداشتی طراحی شده است. در داخل همین راهروی کوچک، روی دیوار یک نیم قوص ایجاد شده که احتمالا" جای وسایل  روشنایی مثل شمع یا فانوس(فنر) و يا گرسوز(لمپا) بوده است.

سپس وارد قسمت اصلی یا اندرونی حمام می شویم. اندورنی حمام شامل شاه نشین در وسط و دو قسمت چپ و راست است که کارکردهای متفاوتی دارند. خزینه در انتهای شاه نشین واقع شده و عمق آن حدود 2 متر بوده است. سمت راست شاه نشین مکانی برای حجامت و نماز طراحی شده بود. در سمت چپ شاه نشین حوض آب سردی قرارداشت که از این آب برای خنک کردن آب گرم و سشتشوی سر استفاده می شد.

همچنین در انتهای همین محوطه حوض آب سرد دیگری قرار داشت که به عنوان ذخیره و نیز خنک کردن آب گرم خزینه حمام از آن استفاده می شد. گرم ترین قسمت حمام بخش شاه نشین بوده و دو طرف چپ و راست خنک تر بود. 

دو شکاف در سمت راست و دو شکاف در سمت چپ دیوارهای حمام به عنوان لوله های تهویه از زیر شاه نشین به طرف سقف حمام تعبیه شده بود که مشابه لوله بخاری بوده و هنوز سیاهی دود در داخل این شکاف ها نمایان است. لازم به ذکر است که در قسمت ورودی شاه نشین، سرویس بهداشتی و توالت نیز در یک پستو طراحی شده بود.

سالن اصلی خودش به چند بخش تقسیم می شود روبروي خزانه که داخلش دیگ بزرگ مسی نهادند که از زیر حمام آتش روشن می کردند تا آب خزانه گرم شود.

خزانه این حمام، 12 متر مکعب بود، بنابراين برای گرم کردن آن به انرژی و زمان زیادی نیاز بود. انرژي لازم براي گرم كردن آب حمام از چوب هاي جنگلي اطراف تامين مي شد. به نقل از معمرین کروکلا، یک نفر هر روز با دو اسب به جنگل های اطراف دشت سر شهرستان آمل رفته و غروب با هیمه های جنگلی برمی گشت تا گلخن حمام همواره روشن بماند. گلخن حمام در بخش بیرونی حمام و در قسمت جنوب غربي آن قرار داشت.

در آن زمان يعني سال 1230 هجري شمسي، این مخزن، دارای سیستم زه کشی بود که درونش، هیچوقت جرم نمی بست. دو دالان دیگر هم داشت، که شامل دستشوئی و نظافت خانه بود که یک خزانه آب سرد هم برايش تعبيه شده بود.

در طرفين اندروني خزانه دو سکو تعبیه شده که برای نشستن بوده است. و وقتي مي نشستي آب تا زير گلو را فرا مي گرفت و نوعي سوناي امروزي  به حساب مي آمد.

سمت چپ سالن اصلی حمام اتاق روبازی است که برای کیسه کشیدن و مشت ومال دادن می باشد.

بیرون خزانه وصل به دیوار خزانه دو سکو برای نشستن و روی آن دو حوضچه برای ولرم کردن آب  در نظر گرفته شده بود.در استفاده از آبهاي ولرم و آماده استفاده، شخصي به عنوان مسئول و متصدي  وجود داشت که اگر احیانا" کسی، به مراتب زیاد در جام خود آب می ریخت و بي رويه استفاده مي كرد آن شخص مسئول، با او برخورد می کرد. چون، آب باید از جوی ها می آمد یا با سطل، آب را در منبع می ریختند تا استفاده کنند. به خاطر همین، در مصرفش سخت گیری می کردند.

یکی از ویژگی های این حمام طراحی به جای نورگیرهای آن است که روشنایی حمام را در روز تأمین می کند و نیازی روشن گردن چراغ نبوده است.

 کوچه هایی که در حمام می بینیم، برای این بود، که آتش داخل این کوچه ها هم می آمد تا مردم که در حمام می نشینند، سردشان نشود.

در کلیه اتاق های آن روی دیوارهایش تهویه با آجر طراحی کردند تا اکسیژن دهی خوبي صورت گيرد و بوی نامطبوعی ندهد و هنوز که هنوزه هیچ بوی نامطبوعی از آن به مشام نمي رسد.

در آب حمام، کَلِن(خاكستر)، می ریختند که باعث تیز شدن آب، و در نتیجه تمیز شدن بیشتر بدن می شد.

و اما آنهایی که از حمام محافظت می کردند و بهاي استحمام را دريافت (حمامی) افرادي مثل : مرحوم حاج نصرالله هاشمی کروئی، مختار حسینی معروف به مختار یزدی، مرحوم اصغر مهدی پور، مرحوم محمد مهدی احمدی و پسرش مهدی احمدی بودند.

آب مورد نیاز حمام از چاهي كه در ضلع غربي آن حفر شده بود تامین می شد. آبِ این چاه که مختص حمام بود توسط سطل و روان ساختن آن در داخل جویی وارد خزینه حمام می شد و گرمای خزینه که از گلخن تأمین می شد، سبب گرم شدن آب درون خزینه می شد.

اطراف حمام با همان آجرهاي پانزده در پانزده بصورت جوي آب طراحی و ساخته شده بود و با ريختن آب با سطل در اين جوي آب آب سرد به تمام قسمتهاي حمام از جمله خزانه مي رسيد تا نياز نياشد فاصله طولاني خزانه تا چاه آب طي شود. هم در وقت صرفه جويي مي شد و هم خستگي براي كننده اين كار نداشت.اين كار از ساعت سه بامداد شروع مي شد و با سطل خزانه را پر از آب می کردند.

مردم از روستای اطراف، پیاده یا با چوب های بلند( چو خر )، یا بعضي ها با  اسب به حمام می آمدند. چون جاده اي به صورت امروزي يا سنگفرش نبود بلكه همه جا گل و آنگونه بود كه گاهي اسب يا خر هم در گل مي ماندند، چه رسد به آدمي. در ضلع جنوبی حمام هم، طویله ای بود که فقط مخصوص اسب های کدخدا بود.

روزهای شنبه و سه شنبه، زنانه و بقیه ی روزها، برای استفاده ی مردان بود و بعدها بصورت صبح و بعدازظهر سرويس دهي براي خانمها و آقايان صورت مي گرفت. البته ساعت چهار صبح تا هفت صبح نيز هر روزه براي استفاده آقايان اختصاص يافته بود.

آخرین متصدی حمام، اصغر مهدي پور بود. کرایه حمام هم، بسته به زمان، در حد 3 شاهی، 5 شاهی، و به 10 شاهی نرسید.

کسانی که از روستاهای دور(مثل مطهر و روستاهای دیگر) می آمدند، چون مدت حمامشان طولانی می شد، همراه خود غذا می آوردند و در همانجا می خوردند.

می گویند زبیایی و بزرگ بودنش در زمان خود در بین روستاهای اطراف حتی در شهر زبان زد خاص و عام بوده و وصف حمام چنان دهان به دهان گشت و آدم های مختلف از روستاها و حتی شهر برای تماشای آنبه روستاي ايمن آباد و كروكلا می آمدند.

با پيگيري هاي انجام شده طي سال هاي اخير از سوي دهياري و اعضاي شوراي اسلامي روستاي پايين كروكلا، اين اثر تاريخي و ماندگار روستا با شماره 31207 مورخ 1393/11/18  از سوي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كشور به عنوان يك اثر تاريخي ثبت ملي شد.

در پايان بايد درود و سلامي فرستيم به روح بلند مرحوم مير صفي لاله آبادي كه در اين امر مهم و توسعه روستايمان ايمن آباد و كروكلا قدم بزرگي برداشتند.

  تحقيق، تهيه و تنظيم: سيد فضل اله هاشمي كرويي

با سپاس از ريش سفيدان روستاي ايمن آباد و كروكلا و وبلاگ مجله الكترونيكي لاله آباد

اطلاعات اوليه در آبان ماه 1391، تهيه، تنظيم و درج شده است.

شما نيز مي توانيد در اصلاح و تكميل مطالب فوق يا خاطراتي كه پدران و مادران شما از اين  مكان تاريخي دارند براي ثبت در سايت همكاري نمائييد.