گاو جنگلی و ویژگی های آن

در ایران گاو بومی مازندران و گیلان به گاو جنگلی موسوم است و با ديگر نژادهای گاو بومی در ایران  تفاوت دارد. مثلا" ، هم گاو نر و هم گاو ماده شاخ  دارند.  در جنس نر کوهانی بر جسته روی شانه ها به چشم می خورد  و اختلافی فاحش و غیر عادی به لحاظ وزن و قد بین نر و ماده وجود دارد.

تا چند دهه پیش از این، چرم، لبنیات و گوشت مصرفی مردم در مازندران و گیلان در بخشی عمده از همین گاو بومی تامین می شده  و تقریبا" تمامی اهالی روستا و بسیاری از خانواده های شهری در این دو استان این حیوان اهلی را در محل مسکونی و معمولا"  با چارپایان دیگر درطویله ها نگه می داشتند جایی که لانه مرغ و ماکیان نیز در اطراف آن بود.

به این ترتیب هر خانوار سعی در خودکفایی خود داشته است. آن ها که متعلق به یک یا دو نسل پیش از این اند. در شهر های گیلان و مازندران، گاو های رها شده در کوچه پس کوچه را که به آزادی پرسه می زدند و از درون زباله ها در جست و جوی غذا بوده اند بخاطر می آورند.

مردم معمولا" از این گاوهای ریزنقش و کوچک اندام هراسی به دل راه نمی دادند و از حضور آن ها در محل رفت و آمد خود تعجب نمی کردند.  ماده گاوها هر صبح پس از دوشیدن شیر توسط صاحبان خود به بیرون از خانه هدایت می شدند و هنگام غروب مطابق عادتی که داشتند به منزل و نزد صاحبان خود باز می گشتند.

نقش این حیوان اهلی و بسیار سودمند ، فقط محدود به آن چه که گفته ایم نبود . نوع نر یعنی ورزا که معمولا" اخته می شد تا به کار شخم  گرفته شود  به خصوص در شالیزار ها بسیار حائز اهمیت بود.

آن روزها گاو های نر  در حکم  تراکتور و تیلر برای صاحبان خود بودند. گاهی  حیوان در کشیدن بار و حتی سواری دادن نیز بکار می رفت. حتی از پشم این گاو که معمولا" از دم پشمالو با قطع طول اضافی آن حاصل می شد  طناب و ریسمان و امثال آن می بافتند.

از فضولات این حیوان نه تنها در کشاورزی بلکه گاهی برای رنگ بخشیدن به مخلوطی از آب و گل به عنوان رنگ در نمای دیوارها( به مازندرانی گل گویی)  و در محل مسکونی  در روستا ها استفاده می شد. سودمندی این حیوان برای مردم  بسیار بود و از این رو در ادبیات فولکلور از این حیوان همیشه با عطوفت بسیار نام می برند.

نگارنده این حرف را از زبان یک مرد ساده روستایی در مازندران شنیده است  که می گفت : گو، مار و خاخِر جا هسته که معنی آن چنین است : گاو (ماده) چون مادر و خواهر، گرامی است.

گاو ها نیز گاهی عطوفتی عجیب  نشان داده به صاحبان خود عادت کرده و علاقه ای خاص به گالش های خودنشان می دادند. دیده شد ه گاو ها با شنیدن جیغ و داد نوجوانی گالش، به قصد دفاع  از او به ضارب که از قضا ارباب و صاحب اصلی همان گاو بوده است، حمله ور شدند .

 پرورش دهنده اصلی گاو های جنگلی معمولا"  گالشها و مختبادها  بودند. آن ها گله های گاو خود را که از نژادی خالص تر بوده اند در جنگل ها و در ارتفاعات می چراندند.

آنها پرورش دهندگان سنتی گاو و دامداران اصلی در منطقه به حساب می آمدند. این مردم شیوه ای متفاوت با زندگی برنجکاران داشتند. این شیوه حتی تا سال های اخیر نیز متداول بوده و نگارنده از نزدیک آن را دیـده و شاهد آن بوده است.

گالشها و مختبادها ایام سرد و زمستانی را در جلگه و معمولا"  میان جنگل سپری می کردند )قشلاق). در اواسط بهار و آغاز فصل گرم، گالش ها  به اتفاق گله های شان به ارتفاعات نقل مکان می کردند(ییلاق).

این دسته از مردم در بند کشت و کار برنج نبودند و همانطور که گفتیم  با شروع گرم شدن هوا، آن ها آزادانه منطقه های کشت برنج در جلگه  را ترک و به مناطق خوش آب و هوای ییلاق نقل مکان می کردند.

موضوعی که همیشه جالب به نظر می رسید اشتیاق بیش ازحد گله ي گاوها  به هنگام حرکت و شروع عزیمت به ییلاق بود. هیجان و ماغ کشیدن پی درپی گاو ها  زمانی که منتظر حرکت می شدند یا  به هنگامی که گالش فریاد  کوه کوه ! را سر می داد و با این فریاد، شروع سفر را اعلام می کرد بسیار تماشایی بود. گاوها رفتن به ارتفاعات را  بسیار دوست می داشتند.

این تمایل  عجیب  جلوه می کرد چون در زمان حرکت به ارتفاعات، جایی را هم که ترک می کردند، فصل روییدن و فصل علوفه  بود.

گالش ها به هنگام عزیمت همه متعلقات خود را به ییلاق می بردند  حتی ماکیان را بار اسب هایشان می کردند. از یک یا چند گاو هم برای حمل بار به ارتفاعات استفاده می شد.

اختلاف ارتفاع بین ییلاق و قشلاق معمولا" حدود دو هزار متر و مسیر حرکت دارای شیب های تند فراوان بود. با این وجود گاوها به سرعت طی طریق می کردند و به چابکی از ارتفاعات  بالا می رفتند. برای همه پیدا بود که بودن در ارتفاعات را، طبیعت  گاو های بومی بسیار پسند می کند .

آیا این تمایل تا حدی نوع نژاد یا منشا نژادی  گاو های بومی را به ما معرفی نمی کند؟ قبل از اینکه به ادامه این بحث بپردازیم اشاره ای به انواع گاوهای اهلی در جهان و ایران می کنیم.

گاو های اهلی در جهان

 مطابق یک دسته بندی کلی گاو های اهلی در جهان به دو نوع، گاو بدون کوهان، بوس تاروس Bos taurus  و گاو کوهان دار، بوس ایندیکوسBos indicus     تقسیم می شوند که دسته اول معمولا" به گاوهای اروپایی شهرت دارند و دسته دوم به گاوهای آسیایی.

در بین گاوهای بومی ایران بسته به اینکه کدام منطقه مورد نظر است، معمولا" یکی از این دو نوع و گاهی هم آمیخته این دو نوع و یا دو رگه آن ها نیز به چشم می خورد.

گاوهای اهلی ایران

برخلاف کشوری مثل هندوستان تنوع گاو بومی در ایران زیاد نیست. معروفترین گاوهای ایرانی ، سرابی  و سیستانی  و  دشتیاری و  جنگلی که  جنگلی همان گاو های بومی گیلان و مازندران و گرگان است و به گاو مازندرانی  نیز  شهرت دارد.

گاوهای جنگلی و نقش مهم آن ها در کشاورزی سنتی

گاو جنگلی بدون تردید از تیره گاو های آسیایی است. کوهانی برجسته در نوع نر آن دیده می شود که در مازندرانی به آن کوُل گفته می شود. معمولا" با اخته شدن گاو از برجستگی کوهان  کم می شود. برای شخم کردن زمین معمولا" گاو نر اخته به کار می رود.

 مهم ترین استفاده از گاو های بومی در گیلان و مازندران و گرگان بکار گرفتن  آن ها در کشاورزی و کار شخم به ویژه در شالیزار بوده است. قدرت و توانایي اين نوع گاو مثال زدنی است. 

در یک روز کاری قریب به چهار هزار متر زمین با گاو مازندرانی شخم زده می شد.  ویژگی های فیزیکی مناسب در شخم کردن زمین شالیزار و تحمل زیاد این حیوان شاید دلیل اصلی علاقه و توجه کشاورزان منطقه به این حیوان، طی چند هزار سال بوده است. با رسیدن عصر جدید و استفاده از ماشین آلات و واجد اهمیت شدن شیر و گوشت، پرورش این نوع گاو به دلیل کوچکی اندام و شیر دهی کم، رفته رفته غیر اقتصادی می شود و در نتیجه تعداد این نوع گاو هر سال کم تر می شود.  تغییر روش در دامپروری منطقه  به لحاظ علمی هنوز به درستی محک نخورده است و پژوهش های کافی درارزیابی این تحول بایستی مورد توجه قرار گیرد.

گاو جنگلی از کجا آمده است؟

 بطور قطع منشا این گاو که به گاو مازندرانی نیز شهرت دارد  خارج از ایران بوده است. تفاوت های ظاهری این حیوان از نظر جثه و رنگ و ظاهر با دیگر گاوهای اهلی در فلات ایران بگونه ای است که منتج شدن دیگر گاو های ایرانی از این گاو و یا بالعکس را نمی توان نتیجه گرفت. بنابراین این حیوان را از کدام منطقه از جهان آورده اند؟ توجه به ویژگی های  این گاو  می تواند به یافتن پاسخ  به این پرسش کمک زیادی بکند.

ویژگی های بارز گاو جنگلی

1- جثه ریز به ویژه درنوع ماده آن که معمولا" کمتر از دویست و پنجاه کیلوگرم است جلب توجه می کند و جالب است  بدانیم که جثه جنس نر نسبت به ماده بزرگ تر، گاهی تا دو برابر یا بیشتر است که این نیز از ویژگی های نادری است که متعلق به گاوهای جنگلی است.

2- رنگ در گاوهای جنگلی نه تنها از دیگر گاوهای ایرانی بیشتر است بلکه در دیگر انواع گاوهای آسیایی نیز این تنوع به ندرت به چشم می خورد.  رنگ ها معمولا" سیاه و یا قهوه ای است که اکثر اوقات با لکه های درشت و کوچک سفید همراه می شود. گاو های جنگلی یا مازندرانی که تصویرشان در این گزارش آمده دارای رنگ سیاه و یا قهوهای همراه  با لکه های سفیدند.  گاو  نر قهوه ای تند متمایل به مشکی  با لکه های سفید روی دم و پیشانی و زیر شکم است.

3- شیر دهی گاو جنگلی در حد نازل است و این خاصیت همراه با جثه ریز که به معنای گوشتی نبودن این حیوان است می رساند که دلیل قطعی انتخاب این گاو، تحمل حیوان در کشیدن بار و برای استفاده در شخم کردن زمین های کشاورزی بوده است  به ویژه در زمین های شیب دار ودر شالیزار که از این لحاظ  بسیار پر تحمل و کم نظیرند.

ویژگی های دیگر نظیر چریدن و ماندن در جنگل، رنگ گوشت، شکل شاخ و گوش های نسبتا" باریک، صورت کشیده و دم بلند، حالت چشم و مواردی دیگر مثل کوچک بودن کوهان(به مازندرانیکول) در جنس ماده و تفاوت فاحش آن با اندازه کوهان در گاو نر ، باریک و کوچک بودن غلاف  sheath  و نظایر آن  گاو های جنگلی و یا همان گاوهای گیلان و مازندران و گرگان را نه تنها با دیگر گاوهای ایرانی بلکه با قریب به اتفاق گاوهای آسیائی متمایز می سازد.

شالیکاران مهاجر

نگارنده در پژوهش های خود  که بعضا" نیز منتشر شده اند به ارائه شواهدی می پردازد که نشان می دهد کشت و کار شالی در مازندران، چند قرن قبل از میلاد و به توسط کسانی آغاز می شود که مهاجرینی از شبه قاره هند محسوب می شدند.

كار برد گسترده اصطلاحات سنسکریت در زمینه کشاورزی برنج و دامداری درمازندران  به خصوص در حوزه مربوط به رود تجن، قابل ملاحظه است.  در میان سایر زبان های ایرانی، این اصطلاحات به چشم نمی خورد. نام سنسکریت بسیاری از اماکن در حوزه رود تجن، که در فاصله ای نسبتا" نزدیک نسبت به شهر باستانی دامغان یعنی هکاتومپیلوس پایتخت آن زمان ایران  واقع است، بسیار جلب توجه می کند.

منبع:     http://kulaian.com/