پرورش كرم ابريشم

پیله گری یا پرورش کرم ابریشم از مشاغل جانبی مردم روستاهای ایران است که امروزه با وجود شکل صنعتی اش، شکل سنتی آن در روستاهای مختلف انجام می شود.

در سال هاي نه چندان دور ، پرورش كرم ابريشم در روستاي ايمن آباد و كروكلا نيز همانند ديگر روستاهاي مازندران از اهميت خاصي برخوردار بود  و وجود درختان توت همچنان در ذهن ميانسالان امروز روستا تداعي كننده اين شغل شريف بوده است. اما امروزه جز در مناطقي خاص نمي توان سراغي از پرورش كرم ابريشم گرفت. مناطقي در دوردستها كه همچجنان بافت روستايي و مناطق جنگلي خود را حفظ كرده است.

در اين گفتار مروري مي كنيم بر روش پرورش كرم ابريشم.

نوغانداري يا پرورش كرم ابريشم و توليد فرآورده هاي ابريشمي از جمله فعاليتهايي جانبي است كه در كنار فعاليتهاي اصلي كشاورزان هر منطقه مي تواند طي يك دوره كوتاه مدت ضمن ايجاد انگيزه اقتصادي و بكارگيري بخشي از نيروي كار روستا، درآمد نسبتاً مناسبي را براي روستانشينان فراهم نمايد.

افزايش روز افزون مصرف فرآورده هاي ابريشمي در جهان و كاهش يا توقف فعاليت نوغانداري در كشورهاي توسعه يافته به سبب محدوديت زمين براي احداث توتستان، آب مورد نياز براي آبياري، انرژي گران و… فرصت مناسبي براي كشورهاي درحال توسعه فراهم كرده است تا با توجه به داشتن نيروي انساني، انرژي ارزان، آب و خاك فراوان، فعاليتهاي نوغانداري و توليد ابريشم را دركشور خود گسترش دهند. بايد اذعان داشت، اگر چه نوغانداري به عنوان  فعاليت جانبي تلقي مي گردد اما با توسعه تكنولوژي و صنعتي كردن اين فعاليت، امكان بهره برداري بيشتر از آن به صورت شغلي دائمي وجود دارد به طوري كه در شرايط نسبتا مطلوب اقليمي به دليل سرعت رشد درخت توت و امكان پرورش كرم ابريشم 2 تا 3 بار (درمناطق معتدله) و 4 تا 5 بار (درمناطق نيمه گرمسيري و گرمسیری) درسال مي تواند به عنوان يك شغل كامل تامين كننده درآمد خانوار روستايي باشد.

پرورش کرم ابریشم دارای پیشینه ای حدود 4000 ساله در جهان است. بر اساس مدارک تاریخی اولین کشوری که به صنعت تولید ابریشم دست یافت کشور چین بود و این زمان را مورخین 2650 سال قبل از میلاد مسیح ثبت کرده اند. عبور جاده ابریشم از ایران که محموله های ابریشمی چین از این راه به کشورهای اروپایی حمل می شد، موجب رواج این صنعت در ایران گردید و کشور ما از جمله کشورهایی بود که در زمینه تولید پیله و ابریشم دارای شهرت جهانی بوده است بطوری که در قرون پنجم و ششم میلادی یعنی در دوره سلطنت ساسانیان این صنعت رونق فراوانی داشت ولی سقوط و انقراض سلسله ساسانیان موجبات رکود صنعت نوغانداری را نیز فراهم آورد.

دوره صفویه را به دلیل ثبات سیاسی موجود، می توان عصر شکوفایی این فعالیت نام برد. بطوری که میزان تولید ابریشم را در این زمان تا 3000 تن برآورد کرده اند و در این زمان مناطقی نظیر گیلان، مازندران ، خراسان، اصفهان، یزد، کرمان و کاشان از جمله مراکز تولید پیله و ابریشم بوده اند. (وزارت جهاد کشاورزی – طرح تحقیقات ،آموزش و ترویج نوغانداری)

در زمان سلطنت قاجاریه به دلیل بی توجهی به این فعالیت و از طرفی شیوع بیماری مهلک پبرین (در سال 1845 م) مجدداً دوره رکود این صنعت شروع شد و میزان تولید ابریشم را به یکصد تن کاهش داد، از آن به بعد فعالیتهایی در این زمینه به عمل آمد که به نتیجه مثبتی نرسید، از جمله اینکه در سال 1316 خ. کارخانه حریر بافی چالوس راه اندازی شد ولی در سال 1337 خ. تعطیل گردید. ضمن اینکه در این ایام تولید پیله توسط کشاورزان دستخوش نوسانهای قیمت آن در بازار بوده بطوریکه میزان تولید نخ ابریشم در زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران به حدود 350 تن می رسیده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با تشکیل شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران که به صورت یک شرکت دولتی تحت پوشش وزارت کشاورزی و از ادغام شرکت ابریشم گیلان، بخش کشاورزی شرکت پیله ور و مجتمع صنعتی تولید ابریشم به وجود آمده، این صنعت جان تازه ای گرفته و تحقیقات لازم در احیاء این صنعت به ویژه در زمینه تولید نژاد خالص کرم ابریشم و به منظور تولید تخم نوغان هیبرید مورد نیاز کشاورزان شروع شد.

ویژگیهای اقتصادی نوغانداری و صنایع ابریشم این صنعت را به یک صنعت پرطرفدار و درآمدزا تبدیل می کند که در مورد آن توجه به چند ویژگی حائز اهمیت است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد : « سرمایه گزاری کمتر و بازده سریعتر نسبت به دیگر صنایع، قابلیت پرورش آن با توجه شرایط اقلیمی کشور، امکان بهره برداری طولانی مدت با کشت یک بار درختان توت و کم هزینه بودن آن، امکان تأمین مواد اولیه صنایع پارچه بافی و پزشکی، منبع درآمد ارزی کشور از طریق تولید مواد خام، نخ ابریشم قالی بافی و تولید پارچه و سایر فرآورده های ابریشمی، امکان بکارگیری بخش غیرفعال جامعه روستایی ( زنان، کودکان، سالخوردگان ) که توان انجام کارهای کشاورزی را ندارند، حرفه ای کارگر طلب و اشتغال زا به عنوان شغل فرعی در مجاورت مشاغل اصلی روستایی، امکان جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر با بوجود آوردن منبع درآمدی، توسعه و بهبود وضع زندگی جوامع روستایی به واسطه تامین درآمد مستمر ».

پرورش کرم ابریشم در خانوارهای دهقانی کم زمین می تواند موجب شود تا اوقات فراغت افراد خانوار کشاورز صرف پرورش کرم ابریشم گردیده و از این راه به درآمد آنان اضافه گردد.

پیله گری یا پرورش کرم ابریشم در بندپی :

در مورد تاریخچه ورود کرم ابریشم به بندپی و پرورش آن در این خطه تاریخ مدون و مشخصی دردست نداریم اما باید صدها سال پیش زمانی که در دوران شاه عباس یکم تجارت ابریشم در مازندران و گیلان رونق بسیار یافته بود؛ پرورش کرم ابریشم نیز در بابل و بالطبع بندپی بسیار گسترده بوده باشد به گونه ای که سیاحان خارجی در دوران قاجار همچون مکنزی یکی از محصولات بلوک بندپی بابل را ابریشم ذکر کرده اند.

بی شک در آن زمان که تجارت ابریشم در مازندران و همچنین ایران رونق بسیار داشته است، پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری به طور گسترده در بندپی بابل نیز انجام می شده است. و امروزه با کاسته شدن از رونق و تجارت ابریشم، پرورش آن نیز کاهش یافته است.

نوغانداری فعالیتی جنبی در کنار دیگر فعالیت های کشاورزی و دامداری در منطقه است و کار بسیار پرزحمت و سختی است. خانوارها با امید دست یافتن سودی اندک به این کار روی  می آورند تا کمک خرج زندگی شان باشد و امرزوه این فعالیت همچنان به صورت سنتی در منطقه صورت می گیرد. در گوشه کنار باغ ها و حیاط خانه ها چند درخت توت بدین منظور وجود دارد و چون لاروهای ابریشم فقط از برگ توت تغذیه می کنند، مقدار پرورش این لاروها به تعداد درختان توت در هر خانه بستگی مستقیم دارد؛ این عامل گرچه تنها عامل نیست اما مهم ترین آن ها است.

نوغانداری در دومین ماه سال، اردیبهشت، شروع می شود و کل فرآیند حدود یک ماه به طول می انجامد. زنان زحمتکش روستایی بیشترین بار نوغانداری را بر دوش می کشند و مراحل اولیه پرورش کرم ابریشم تماما توسط آن ها انجام می گیرد و در مراحل پایانی نیز نقش مهمی بر عهده دارند.

مراحل پرورش کرم ابریشم به روش سنتی :

در اولین مرحله شروع کار، خانوارهایی که قصد پرورش پیله کرم ابریشم را دارند، تخم نوغان را به صورت جعبه ای و بسته بندی شده که حاوی 2200 عدد تخم است از مراکز فروش تخم نوغان در سطح منطقه خریداری می کنند. مدت زمان استفاده آماده شدن تخم نوغان بعد از خروج بسته ها از سردخانه 10 تا 12 روز است.

زنان روستایی برای شروع رشد کرم ها، جعبه آن را در داخل پارچه ای می پیچند و در جایی از منزل قرار می دهند. در طول این مدت هر چند روز به یکبار به آن سری می زنند. بعد از گذشت این مدت، رنگ کرم ها به صورت قهوه ای-خاکستری درمی آید. بعد از گذشت این دوره زمانی و در روزهای پایانی، جعبه حاوی تخم نوغان را در فضایی با تاریکی مطلق و دمای مرطوب نگه می دارند. بعد از این 48 ساعت، در جعبه را باز می کنند و زیر نور لامپ قرار می دهند تا کرم ها بصورت یکنواخت به دنیا بیایند. بعد از خروج آنها، اولین مرحله تغذیه آغاز می شود که با استفاده از برگ تازه درخت توت آنها را تغذیه می کنند.

بعد از تغذیه توسط برگ تازه درخت توت، آنها به خواب یک روزه یا یک روز و نیمه می روند و این فرایند 4 بار تکرار می شود تا کرم ها به خواب چهارم و خوراک دهی چهارم که طولانی ترین دوره تغذیه است برسند. در این مرحله به مدت تقریبی 5 الی 7 روز کرم ها به تعداد 21 بار با برگ توت تغذیه می شوند (تعدا این روزها بر حسب شدت برگ دهی می تواند متفاوت باشد).

بعد از خوراک دهی چهارم و با دیده شدن اولین پیله، روی آن ها را برگ تمیز درختان که عمدتا از درخت چماز استفاده می شود می گذارند تا کرم ها مشغول به تنیدن شوند.

در منطقه بندپی هر کدام از مراحل خواب کرم ها برای خود عنوان مخصوصی دارند. خواب اول را « سوژه خو یا کِچِلابِ خو یا کِچِلابِ فِرا » می گویند. خواب دوم « 2 فِرا » که کرم در حال بالغ شدن است، خواب سوم « کِشکِ فِل یا 3 فِرا » و به خواب چهارم « خواب هِپِل » گویند که بیشترین تغذیه در این مرحله صورت می گیرد. (هِپِل = پشت سر هم)

با خریدن بسته های حاوی تخم های پروانه ابریشم (حداقل در چند ده سال اخیر) مراحل اولیه ی خروج لاروها تحت نظارت زنان صورت می گیرد و همچنین مراحل ابتدایی به دست آنان صورت می گیرد تا به مرحله ی «هپل خاری hepelkhari» برسد که در این زمان معمولا با کمک مردان انجام می شود.

در مرحله جداسازی تارهای ظریف و نازک ابریشم از پیله ها، اهالی خانواده با همراهی یکدیگر این کار را انجام می دهند. پیله ها بعد از جداسازی به مراکز خرید نوغان در سطح منطقه فروخته می شوند. در گذشته ها قبل از آنکه کارخانه های پیشرفته ابریشم کشی شروع به فعالیت کنند و همچنین قبل از گسترش سیستم حمل و نقل گسترده؛ اهالی برای تبدیل پیله ها به نخ خود دست به کار می شدند. آنها با استفاده از روشهای سنتی و استفاده از دستگاه چَل، پیله ها را به نخ تبدیل می کردند که به این مرحله اوشم کشی (oshemkashi) نیز گفته می شود، و به طور گسترده در بندپی انجام می شده است که زحمت اصلی آن هم بر روی دوش این زنان غیور بوده است.

که اگر پیله ها را بعد از 8 یا 10 روز به اوشم نبرند، آنها دوباره به پروانه تبدیل می شوند که این پروانه ها به صورت نر و ماده به دنیا می آیند که بعد از جفت گیری، پروانه ها را جدا و پروانه های ماده را داخل ظرف هایی مسی که حاوی کمی خاکستر بود می ریختند و با پارچه ای تمیز و سفید، تخم های آن را برای نژاد سال بعد می گرفتند که این کار آخرین بار حدود 80 سال پیش در بندپی رواج داشت و به این نوع پرورش کرم ابریشم « کرم چاله » می گفتند. چون یخچال و سردخانه در آن روزگار مرسوم نبود، کرم چاله ها را به ییلاقات بالادست و سردسیر می برده و تا سال بعد آنجا نگهداری می کردند.

همانطور که گفته شد به پرورش کرم ابریشم به عنوان یک شغل اصلی یا فعالیتی در آمدزا نگریسته نمی شود بلکه فعالیتی جنبی است که به عنوان یک در آمد فرعی به آن نگریسته می شود. از دیرباز امکان داشته است که در سالی به دلیل بیماری، گرما و یا هر عامل دیگری پیله به اندازه ی دلخواه و مورد انتظار تولید نشود و باعث زیان بسیاری شود بنابراین مردمان بندپی بر روی آن حساب ویژه باز نمی کردند.

پیله یا پرورش کرم ابریشم سنتی دیرینه در بعضي روستاهاست که حتی ورود صنایع جدید به ایران، تاثیر خاصی در روند آن ایجاد نکرده است و همچنان به صورت سنتی و با همان درختان توت قدیمی صورت می گیرد در حالیکه می توانست توتستان های وسیع در این منطقه احداث شود و به صورت حرفه ایی از نوغانداری برای ایجاد شغل در این منطقه استفاده شود. اما در حال حاضر اندک کورسویی نیز که باقی مانده است به خاموشی می گراید. پرورش کرم ابریشم در بندپی نگاه ویژه متولیان جهاد کشاورزی در بندپی و همت بلند مردم آن را می طلبد.

منبع: بندپي