آئين مادرمه و سال مِج قبل از تحويل سال نو

آئين مادرمه در روستايمان ايمن آباد و كروكلا قدمت ديرينه اي دارد و تاريخ دقيقي از آن، نه تنها در روستايمان بلكه در مازندران، در دست نيست. هر چند امروزه به نظر مي رسد مردم ديگر چندان بهايي به اين سنت نمي دهند و آرام آرام مي رود تا به باد فراموشي سپرده شود.

هرچند همچنان هستند خانواده هایی که به این سنت دیرینه بها می دهند و همچنان به انجام و برگزاری آن همت می گمارند. حتی در فرهنگ شهر نشینی و آپارتمان نشینی نیز، والدین یکی از فرزندان خود را دقایقی قبل از سال تحویل، پشت در واحد منتظر نگه می دارند و با آغاز سال نو وارد خانه می شوند و سنت مادرمه را بجا می آورند.

در اين گفتار گذري داريم بر پيشينه سنّت زيبا و ماندگار مادرمه در مازندران، كه اميدواريم مردم روستايمان اين سنت را كه چند سالي است كمرنگ شده است به مرحله اجرا بگذارند.

آیین  مادرمه ( mâdermə) یا  مارمه ( mârmə ) در مازندران

بعضی می گویند: کلمه ی مارمه از دو قسمت مار=مادر و  مه=ماه ؛ یعنی مادر ماه تشکیل گردیده است که اولین روز هر ماه را مادر ماه می گویند.

" در آلاشت و سما - از روستاهای مازندران - در روزهای اول هر ماه مراسمی است که در آلاشت "مارمه" و در سما "مارما "نامیده می شود، یعنی ماه در ماه (دکتر هنری ص87)

گروهی نظرشان بر این است مارمه؛ یعنی ماه در ماه، آخر یک ماه و آغاز ماه دیگر. ماه مهربانی هم نظریست؛ یعنی آغاز هر ماه با آئین خاص مهربانی، محبت، صلح و صفا شروع می شود.

 نصرالله هومند -پژوهشگرفرهنگ مردم- نظر دیگری دارد:

مارمه ؛ یعنی آئین ماه در آمدن، آغاز ماه نو یا آئین نو شدن ماه (برجی) که هر ماه با نماز مخصوصی در نزد ایرانیان کهن جشن گرفته می شد.

به طور کلی دو گونه مارمه داریم: یکی اول هر ماه تبری (ماه زمینی) که به ماه مارمه موسوم است و به ندرت اول ماه عربی (ماه آسمانی)انجام می گیرد که اندک اندک از رونق افتاد تا جایی که در روستاها و آبادی های دور دست و کوهستان ها ی دور از شهر نشینی پیر زنان و سالخوردگان چنین می کنند. امروزه در بین میانسالان و جوانان ماه مارمه صورت نمی پذیرد. در مجموع دوازده ماه تبری را مارمه می کنند.

در تشکون از روستاهای تنکابن «رسم است روز اول هر ماه به فردی که قدمش برای خانوار سازگار است اجازه می دهند با دسته ای از برگ سبز وارد خانه شود، معتقدند اگر این کار صورت پذیرد در آن ماه اتفاقات بدی متوجه آن خانواده نمی شود.»(تنکا، ص57)

در بعضی از طوایف این شهر[آمل]مرسوم است که الاغی را تزئین کرده بعد از تحویل سال برای شگون و میمنت وارد خانه ها می نمایند.

این نکته را باید متذکر شد که مردمان این شهر و حومه در اول هر ماهی (مادرمه) یعنی قدم خیر می گیرند. به این معنی که در اول هر ماه باستانی که بین مردم به ماه گبری مشهور است.

یک نفر از میان فامیل به نام این که قدمش میمون است انتخاب [می کنند.] و در اول صبح روز اول هر ماه، باید به کلیه ی خانه ها و اتاق ها قدم بگذارد تا دیگران بتوانند بعد از او وارد حیاط و اتاق ها شوند.

شخصی که مادرمه می کند باید برگ سبز و قرآنی در دست داشته باشد که پس از ورود در خانه آن برگ را روی تاقچه نهاده یا به میخ در یا دیوار آویزان نماید. در کلیه ی ماه های قمری که به ماه آسمانی معروف است.همین عمل انجام می گیرد. به ویژه روز اول نوروز نیز این عمل برای یک سال اجرا می شود.»(صمصام الدین علامه صص111،112)

 سال مارمه هم هرساله با شور و اشتیاق و شکوه هر چه تمامتر در اولین روز عید انجام می پذیرد. چند روز مانده به عید و تحویل سال جدید خانواده ها استخاره می زنند، چه کسی خانه و کاشانه ی آن ها را مارمه کند.

معمولا کسی را انتخاب می کنند که:

اولا" دارای خصوصیات نیک انسانی از جمله: راست کردار، خوشرو، خوش نام و بالاخره دارای کردار نیک، گفتار نیک و پندار نیک باشد.

ثانیا" قرعه فال به نام او بیفتد؛ یعنی وقتی استخاره به نام او زدند، خوب بیاید. به هر صورت آن کسی که در اولین روز ماه به خانه می آید باید خوش قدم و خوش شگون باشد.

وقتی مارمه کننده مشخص شد. چند دقیقه مانده به تحویل سال وارد حیاط خانه می شود تا سینی را که در آن وسایلی چون سبزه (همیشک=گیاه همیشه سبز که معمولا داخل جنگل جایی که بیشتر صخره ای است می روید)، آیینه، قرآن کریم، چند سکه، کاسه ی آب و ماهی زنده یا ماهی دودی که از قبل خانم خانه آماده کرده است، بر داشته وارد خانه گردد.

با پای راست وارد خانه می شود، زیرا پای چپ شگون ندارد. لازم به ذکر است خانواده هایی که همیشک تهیه ننمودند، به جای آن از برگ سبز درختی مثل نارنج یا پرتقال و...یا شکوفه ی درخت استفاده می نمایند.

داخل همه ی اتاق ها رفته، ابتدا در گوشه ی اتاق ها آب ریخته، بعد یک شاخه ی سبز آن جا می گذارد. آنگاه به انبارها و آغل ها و مطبخ که در حیاط منزل تعبیه شده است، می رود و مارمه می کند. اگر مارمه کننده برای چند خانوار انتخاب گردد، خانواده ها صبر می کنند تا مارمه کننده به نوبت همه ی خانه ها را مارمه کند.

«کسی که خوش قدم است هرساله برای مارمه می آید، اگر به دلایلی نتواند آن سال مارمه کند، کس دیگری را به حکم استخاره انتخاب می کنند تا با جانشینی موقت او انجام وظیفه کند. این فرد از لباس و وسایل شخص غایب(مارمه کننده ی اصلی)مثل پیراهن، کت، کفش، زیر پیراهنی و... را برداشته، آن ها را با دست به جلو قرار می دهد و خودش پشت سر این وسایل حرکت می کند و در خانه ها مارمه انجام می دهد.»(مهجوریان نماری، صص17-18)

لازم به یاد آوری است چند روز مانده به عید بازار همیشک در شهرستان آمل شلوغ می شود. افراد به جنگل رفته با جمع آوری همیشک، آنرا به بازار آورده، به صورت دسته های کوچک به مردم عرضه می کنند و می فروشند.

چند دقیقه به تحویل سال سرپرست خانوار به حیاط خانه رفته، تبر برداشته به طور نمادین هیزم را خرد می کند و بار اسب می نماید. در بعضی جاها آقایان یا خانم ها به آغل حیوانات رفته گاو را می دوشند و کارهای آن جا را انجام می دهند. این کار تا زمانی که سال نو نشده، ادامه می دهند و معتقدند آن سال، سال پر درآمد و پر خیر و برکت برای آن ها خواهد بود.

تا زمانی که مارمه انجام نگرفت؛ یعنی عمل نو شدن ماه یا سال انجام نگیرد، کسی حق ورود به خانه را ندارد و اگر کسی از خانه خارج شود آن قدر باید بیرون از خانه بماند تا مارمه کننده بیاید مارمه اش را انجام بدهد، آنگاه بتواند وارد خانه بشود.

شخص اولی که مارمه را انجام می دهد پیش مارمه گویند.

به دنبال پیش مارمه شخص دیگری وارد خانه می شود که به په مارمه معروف است. په مارمه وسایلی مثل آب و آیینه و...به همراه ندارد. بعضی خانواده ها آن قدر به په مارمه معتقدند که تا په مارمه نیاید کسی حق ورود و خروج از خانه را ندارد.

وقتی که مارمه انجام گرفت مارمه کننده با اعضای خانواده روبوسی می کند بعد عیدی اش را می گیرد. عیدی می تواند پول، پارچه، دستمال، تخم مرغ رنگ شده ی پخته و...باشد. به کسی که سال مارمه را انجام می دهد سال مج(sâl mej) هم می گویند.

به این دلیل استخاره می زنند تا فرد خوش یمنی را انتخاب نمایند و سال پیش رو سالی پر خیرو برکت و خوش یمنی باشد. به اصطلاح آمد داشته باشد. اگر آن سال حوادث بدی برای خانواده پیش بیاید در صدد عوض کردن سال مج برای سال آینده برمی آیند.

«...مازندرانیان (بیشتر مردمان آمل) روز اول هر ماه را مارمه روز و روز دوم را مائیده (mâ?edə) و روز سوم تا ششم را با پیشوند بنه (bənə) به صورت بنه سه بنه چهار و...بیان می کنند و مابقی روزها رابه صورت عدد 7، 8، 9،...الی سی می شمارند و روز سی ام را، ماه سر و آخربنه نیز می نامند.» (ذبیحی، ص17)

«در« آلاشت» کسی (پسری که برایشان خوش یمن است و اول هر ماه به خانه شان می آید ) را که در روزهای نوروز و اول ماه (مارمه=مادرماه) به خانه می آید شهین می گویند. شهین نان و سیب و قرآن به خانه می آورد و این چنین تبریک می گوید: «عید نو مِوارک» (عید نو مبارک).

بعد با اهل خانه روبوسی می کند. بزرگ خانواده او را در کنار سفره ی نوروزی می نشاند و به او عسل وشیرینی و حلوا و عیدی می دهد. در "تلاوک" و "سماء" و دیگر مناطق مازندران، مردم یکی از همسایه ها یا منسوبان خود را خوش شگون می خوانند و او را "سال مج" می نامند. او اولین کسی است که بعد از تحویل سال به خانه می آید و کوزه ای پر از آب به دست دارد، مقداری آب در حیاط خانه می پاشد و سال نو را به همه تبریک می گوید.» (دکتر هنری ص191)

" آلاشتی ها اولین روز پتک (پنجه اندر گاه) را پتک مارمه می گویند."(دکترهنری ص87)

«اولین روز تبری "مارمه" محسوب می شود. در قدیم مادربزرگ ها آن قدر به این سنت پای بند بودند که برای آکاهی مهمانان از مارمه، چوبی را به صورت اریب بر چارچوب در خانه می گذاشتند. بعد از شکستن مارمه توسط "مارمه لینگ" (کسی که خوش قدم بوده و یا شایسته ی شکستن مارمه باشد) یا" خش په" (خوش پا) خیالشان آسوده می شد و کسی از دوستان یا اقوام می توانست وارد خانه بشود.» (فریده یوسفی ص47)

روز اول هر ماه را مارمه روز ( ruz mârmə)می گویند.»(طاهباز ص64)

 از جمله مراسم بسیار زیبایی که در حلول سال نو اجرا می گردد مراسم سال مج (jəle mâs) می باشد که به شرح ذیل می باشد:

ابتدا نام چند کودک یا نوجوان خانواده را انتخاب و با استخاره از قرآن مجید هر یک که خوب آمد به عنوان سال مج انتخاب می گردد.

این کودک یا نوجوان به محض تحویل سال نو با سینی محتوای کلام الله مجید، سبزه، شیرینی و یک ظرف پر آب قبل از دیگران وارد خانه می شود و باظرف آبی که در دست دارد آن را در گوشه ی اطاق ها می ریزد و به این ترتیب سالی پر بار و پر برکت برای خانواده به ارمغان می آورد.

معمولا به کسی که به عنوان سال مج انتخاب می شود تخم مرغ رنگ کرده (سرخه مَرغِنه sərxə murqana) و هدیه های دیگرداده می شود. لازم به یاد آوری است که هر خانواده یک نفر را به عنوان سال مج انتخاب می کند. گاهی ممکن است یک سال مج برای چند خانواده انتخاب گردد.»(جهانگیری ص103)

صاحب خانه عموما شخص سید و یا پسری را که از قبل آمدنش مشخص شد (خش پهxəŝə pe=خوش قدم) تعیین می کند و آن شخص صبح زود با قرآن و شاخه ی سبز آماده شده سعی می شود شاخه مزبره (məzbarə )باشدبه همراه دیگر وسایل با پای راست و ذکر مهر (بسم الله گفتن) وارد تک تک اتاق ها می گردد و با بوسه بر قرآن، برگ سبز را روی آن قرار می دهد و در انتها مقداری آب در گوشه ای از منزل می ریزد.

در پایان تخم مرغ، نان و سیبی را به عنوان پاداش دریافت می کند...این رسم در دوران ساسانیان در اولین روز فروردین با ورود موبد موبدان(خوش قدم)به حضور شاه انجام می شد.»(ذبیحی صص70،71 )

« روز نخست این پنج روز آئین کهن مارمه که نشانه مبارکی و میمنت است با جدیت بیشتری نسبت به ماه های دیگر صورت می گیرد .کما این که در بین زردشتیان این ایام هنگام تولد انسان و جشن گهنبار ششم بوده و سرود مقدس گات ها در آن خوانده می شود.»(ذبیحی ص70)

آب و آیینه نشانه پاکی، صداقت، پاک کنندگی و روشنایی است و ماهی روزی، خیر و برکت، سبزه نشانه ی رویش و سرسبزی و نو شدگی طبیعت و جهان و زندگی می باشد.

در این آیین آب نماد پاکی و پاک کنندگی و روشنی، توسط فرد خوش قدم، بلافاصله بعد از تحویل سال بر درگاه منزل یا بر روی افراد ریخته می شود.

ابوریحان در آثارالباقیه در این مورد می نویسد:

"این روز به "هروذا" که فرشته ی آب است تعلق دارد و به همین خاطر در این روز سپیده دم از خواب بر می خیزند و در آب حوض یا قنات خود را می شویند. و گاهی نیز آب جاری را برخود از راه تبرک و دفع آفات می ریزند.

باید گفت آب پاشی یا مارمه شاید ریشه در این اندیشه داشته باشد که چون تن ها و درخانه ها، در زمستان به دود و خاکستر آلوده می شود، مردم ابتدا با خانه تکانی و غبار روبی و بعد با پاشیدن آب بر روی خود و یا در گوشه ی خانه ها، آن را در یک عمل نمادین پاکیزه می کنند و بر پالایش آن گواهی می دهند."(شیون نوری ص4)

گردآورنده: نادعلی فلاح، پژوهشگر،نور

منابع:

1- یوسفی، فریده ، فرهنگ وآداب و رسوم سوادکوه،ساری،نشر شلفین،چاپ دوم،1380،ص47

2- نوری، شیون، نوروز و نورزانه، ،هفته نامه ی سوردار،سال اول شماره هجدهم 1382 ص4

3- مهجوریان نماری ،علی اکبر، باورها وبازی های مردم مازندران ،آمل، انتشارات دانشگاه شمال، 1384 صص18-17

4- ذبیحی، علی، مقاله ی پتک و شیشک در گاهشماری مردمان مازندران،.فصلنامه ی فرهنگ مردم،سماره 17،بهار85،

5- دکتر هنری، مرتضی ، نورزگان، گفتارهاو سرودهایی درآیین های نوروزی،تهران،سازمان میراث فرهنگی و گردشگری،1385

6- علامه، صمصام الدین،یادگار فرهنگ آمل، ،تهران،چاپ تابان،تیرماه 1338

7- جهانگیری،علی اصغر ،کندلوس،تهران،موسسه ی فرهنگی جهانگیری،چاپ اول ،بهار1367

8-سیروس ،طاهباز، یوش ،تهران،نشر معاصر،چاپ دوم ،زمستان 1362

9-تنکا،کتاب اول،به کوشش علی خلخالی و عزیزاله رسولی،تنکابن ،دانشگاه آزاد اسلامی،چاپ اول یاییز 1372