گفتاري پيرامون گاهشمار فرهنگ مازندراني

        تقويم تبري با طبيعت همخواني بيشتري دارد و لذا از اينجهت واقعي تر است

کوچكتر كه بودم اول بار از زبان مبارك مادر گرامي ام ، خانم شهربانو شفاهي، كلمات و واژه هائي را در شمارش ماه ها شنيده بودم كه عليرغم كودكي خيره خيره و از روي كنجكاوي ديدگانم را به دهانش دوختم و ضمن تعجب دلم مي خواست بيشتر توضيح دهد.

بار دوم نيز پسرخاله ام حاج علي دهوندي با بيان يك واژه بنام " اون ماه " يا " اول ماه " مرا بازگرداند به خاطره دوران كودكيم و نزد صحبت هاي مادرم كه ماه هاي سال را اين بار نه آنطور كه در فارسي اول دبستان با توصيف 4 فصل و 12 ماه آموخته بودم، بلكه با عناويني ديگر كه اصلا يادم نمي آيد كه چه گفت.

فرهنگ هاي بومي و منطقه اي كه در ادبيات علوم اجتماعي از آنها به خرده فرهنگ يا پاره فرهنگ يا معادل واژه لاتين فولكوريك )فلكلوريك) نام مي برند؛ در روياروئي با جريان مدرنيته ؛ عمدا" يا سهوا" ، رو به فراموشي مي گذارند؛ حتي بيم آن مي رود كه امكان ثبت و درج آن در تاريخ و حفاظت آن به عنوان ميراث گذشتگان – حالا نگوئيم مفاخر ملي – نيز فراهم نشود.

 شايد چندان مورد اقبال و يا حتي منطقي نباشد كه اصرار بورزيم كه اين سنت ها را احياء و ترويج نمائيم ولي عقل حكم مي كند، متناسب با مقتضيات روز با تحقيق و بررسي دقيق و گزينش منطقي و متناسب عناصر مثبت و سازنده اين خرده فرهنگ ها در هر چه غني تر كردن فرهنگ نسل نوين و نسل هاي آينده اقدامي مسئولانه نمائيم.

در بررسي تحليلي خرده فرهنگ ها يك نكته همواره مي تواند عطف توجه قرار بگيرد و آن اينكه وجود ساختارهاي اساسي و رافع نياز همه جانبه زندگي اجتماعي در خرده فرهنگ ها ؛ مي تواند ما را به غنا و حتي استقلال آن خرده فرهنگ ها و بويژه تبديل آن به فرهنگ هاي مستقل رهنمون شود. بديگر بيان اينكه وقتي در برخورد با يك پاره فرهنگ مشاهده و ملاحظه مي كنيم كه تمامي عناصر سازنده يك فرهنگ كامل در اين خرده فرهنگ ها وجود دارد؛ خودبخود متوجه ميشويم كه در زمان هاي گذشته؛

      اولا: اين بوم ، گذشته دارد، گذشته هاي دور.

      ثانيا: خود، يك ملت يا امت مستقلي بوده است.

      ثالثا: ضرورت بررسي همه جانبه علمي و تحقيقاتي را در اين باره گوشزد و بيان مي كند.

     چنانچه قوم يا اقوامي طفيلي نبوده و داراي گذشته، آداب، رسوم، آيين ها و سنت هاي روشن و كاملي بوده باشند درست بمانند يك ملت تمامي عناصر سازنده يك فرهنگ را دارند وگرنه نمي توان به يك قوم طفيلي و تابع و دست چندم دست يافت كه آنها فرصت يا امكان تاريخي لازم را داشته باشند تا حتي ماه ها و فصول و احيانا روزهاي خاص و مشخصي كه لزوما تابع جغرافياي مادر نباشد را خلق نموده باشند.

     خلاصه قصد اينجانب در اين مقال اجمالي بحث و بررسي پيرامون تمامي جوانب اين موضوع نيست، بلكه تلاشم ( با توجه به اينكه به يك منبع و ماخذ تازه اي دست يافتم ) اين است كه حداقل در اين مرحله يا در اين فرصت به نقل تحليلي بخشي يا عنصري از عناصر يك فرهنگ بپردازم. فرهنگ مازندراني و عنصر گاهشماري يا سالنامه اين فرهنگ.

قبل از بيان يا نقل باقي ماجرا، ذكر اين نكته را لازم مي دانم كه فرهنگ مازندراني ها ، داراي وجوه تشابه فراواني با فرهنگ گيلاني ها يا گيلك مي باشد، به نحوي كه اگر لهجه ها را از عناصر فرهنگي جدا كرده و بطور فرضي به عنوان يك متغير ثابت كنار بگذاريم مي توان گفت كه نزديك به صد در صد تشابه بين اين دو فرهنگ ( اگر دو فرهنگ جدا بتوان ناميد ) وجود دارد. البته نبايد گفت دو فرهنگ – با توجه به تحليل فوق – بهتر است بگوئيم يك فرهنگ با دو وجه. تنها تفاوت باز البته تفاوت كه نمي توان گفت؛ بطور طبيعي ، تفاوتي است كه جغرافيا ايجاد مي كند. چنانچه ملاحظه شود از شرق مازندران از منطقه استان گلستان همينطور كه به مركز مازندران و از آنجا به سمت غرب این استان حركت مي كنيم، تفاوت هائي را در لهجه ها و حتي شكل و ظاهر و قالب مراسم و جلوه هاي نموداري سنت ها و فرهنگ بر مي خوريم كه اين تفاوت از جهت جغرافيائي طبيعي مي نمايد. در واقع در يك ديد كلي مي توان استان هاي گلستان، مازندران و گيلان را داراي يك فرهنگ – فرهنگ مادر – با سه پاره فرهنگ در نظر گرفت. تازه استان گلستان را نيز نمي توان حتي بسان استان گيلان حتي از جهت ظاهر متفاوت دانست، در واقع دو جلوه را در اين فرهنگ داريم:

 _1جلوه تبري ( در مازندران  و  گلستان (

_2 جلوه ديلمي ( در گيلان(

   با اين مقدمه کوتاه،  برابر با سال 1379 هجري خورشيدي بصورت جدول، ماه هاي سال را با هم مقايسه و بر مي شماريم:

لحظه تحويل سال 1379 هجري خورشيدي ( شمسي ) ساعت 11و 5 دقيقه و 14 ثانيه بود كه برابر با روز دوشنبه يكم فروردين 1379 هجري خورشيدي و تطابق آن با 20 مارس سال 2000 ميلادي و نيز برابر با 13 ذي حجه سال 1420 هجري قمري. اين زمان، همزمان بود با : نخستين روز از پتك سال1511    باستاني تبري ( مازندراني ) و مطابق با 17 اول ماه سال 1573 ديلمي  )گيلاني .(

ماه هاي سال باستاني تبري يا طبري ( مازندراني ) و قرينه ديلمي آن عبارتند از :

 رديف
 ماه هاي تبري ( مازندراني(
 ماه هاي ديلمي ( گيلاني (
 
1
 فردينه ماه
 نوروز ما
 
2
 كرچه ماه
 كورچ ما
 
3
 هر ماه
 اريه ما
 
4
 تير ماه
 تيرما
 
5
 ملاره ماه
 مردال ما
 
6
 شروينه ماه
 شرير ما
 
7
 مير ماه
 امير ما
 
8
 اونه ماه
 اول ما
 
9
 اركه ماه
 سيا ما
 
10
 د ماه
 ديا ما
 
11
 وهمنه ماه
 ورفنه ما
 
12
 نوروز ماه
 اسفندارمز ما
 

بين ماه هاي 8 و 9 ( يعني بين اونه ماه و اركه ما مازندراني و نظير آن براي ماه هاي ديلمي هم همينطور) شيشك مازندراني يك روز و پتك مازندراني 5 روز، ناميده مي شود. معادل و نظير آن در ماه هاي ديلمي پنجيك ديلمي ( معادل 5 روز) نام دارد.

نكته جالب توجه آنكه :

-1در فرهنگ مازندراني 5 روز اول فروردين ماه خورشيدي يا همان 5 روز اول نوروز را " پتك " مي نامند و اركه ماه بعد از اين 5 روز پتك شروع مي شود يعني از 6 فروردين به بعد.

_2   آخرين روز سال يا در واقع چنانچه اسفندماه 30 روز باشد؛ روز 30 اسفند را " شيشك " مي نامند. كما اينكه اونه ماه خود 30 روز مي باشد.

     پس دو واقعه جالب توجه داريم:

  5 روز اول سال =  پتك

 يك روز آخر سال =  شيشك

تمام روزهاي ماه هاي ياد شده 30 روز مي باشد كه مجموعا" 360 روز در سال مي باشند. به اين عدد اضافه مي شود 5 روز شيشك و يك روز پتك؛ كه با اين حساب مجموع روزهاي سال 366 روز مي شود

چنانچه سال 365 روز باشد؛ ديگر ( ظاهرا ) روز آخر سال يا همان سي ام اسفند كه شيشك مازندراني ناميده مي شود را نداريم. اينم از كبيسه يا غير كبيسه بودن سال هاي مازندراني.

 در ماه هاي سال ديلمي ( گيلاني ) بجاي پتك 5 روزه مازندراني آنها " پنجيك " 5 روزه ديلمي را دارند ( اين 5 روز قبل از سيا ما و بعد از اول ماه مي باشد ). در واقع پنجيك ديلمي ( گيلاني ) بين دو ماه، سيا ما و اول ما قرار گرفته است. درست مانند پتك 5 روزه مازندراني كه بين " اونه ماه " . " اركه ماه " قرار گرفته است. ( يعني قبل از شروع اركه ماه و در انتهاي اونه ماه (

مطلب ديگر كه ضرورت دارد بدان توجه شود، از باب تفاوت بين روزها و زمان شمارش  ماه ها بين اين دو زبان ( مازندراني – گيلاني) اين است كه :  معادل 15 روز ( نصف يك ماه ) بين زمان شمارش ماه تفاوت وجود دارد. بطوريكه روز اول فردينه ماه مازندران برابر است با روز 16 اسفندارمزما  گيلان

با توجه به اينكه 5 روز پتك مازندران درست قبل از شروع اركه ماه واقع شده و در آخر اونه ماه مازندران و اين ماه برابر است با اول ماه گيلان ؛ لذا همين 5 روز پتك باعث اختلاف در برابري ( يا تفاوت ( 15 روزه بين دو ماه شده است بطوري كه اول اركه ماه مازندران ( كه بعد از 5 روز پتك آغاز مي شود ) برابر است با 21 اول ما گيلان ، اين تفاوت 5 روزه ( 5 = 16 – 21  ) مربوط به همان پتك مي باشد.

     در گاهشماري گيلاني نيز 5 روز را بنام " پنجيك " داريم ولي زمان اين 5 روز پنجيك با 5 روز پتك مازندران برابري زماني ندارد بطوري كه پنجيك بعد از اول ماه گيلاني و قبل از سياما آن قرار دارد كه برابر است با اركه ماه مازندران يعني :

          اول پنجيك  =  11 اركه ماه مازندران

          پنجم پنجيك =  15 اركه ماه مازندران

     در واقع درست 15 روز بعد از پتك مازندران، پنجيك گيلان شروع مي شود و راز تفاوت 15 روزه در برابري زماني ( روز – زمان ) اين دو گاهشمار در همين است.

 نوروز مازندران يك نصفه ماه يا معادل 15 روز زودتر از نوروز گيلان شروع مي شود.

 مطلب ديگر نزديكي و تشابه اسامي ماه هاي اين دو فرهنگ  مي باشد كه تنها تفاوت در لهجه ها ( غالبا ) مي باشد. از جهت ديگر مي توان گفت كه (از يك نظر) گاهشماري گيلاني يا ديلمي از جهت تطابق با تقويم رسمي كشور  همزماني با گاهشماري رسمي كشور مي باشد. از جهت ترتيب اسمي چون نوروز، در اول سال است ولي براي مازندران فردينه ماه كه شايد همان فروردين ماه باشد در اول قرار دارد.

اگر گاهشماري ديلمي را داراي تطابق بيشتري با تقويم رسمي بدانيم در عوض گاهشماري تبري را مي توان واقعي تر دانست؛ چرا كه 15 روز قبل از عيد مطابق زمان هجري خورشيدي، شكوفه ها شروع به پديدار شدن مي نمايد. نوعي پيشواز رفتن است.

مطلب ديگر در خصوص اين موضوع، واقعي بودن نامگذاري اين ماه ها مي باشد؛ بطوري كه در نامگذاري از وضعيت و كيفيت طبيعت استفاده شده است. وقتي مي گويند ، ورفنه ما ؛ يعني ماهي كه برف مي بارد يا برف مي آيد. ورف = برف

اينكه در گويش مازندراني به عنوان مثال ورفنه ماه را بنام وهمنه ماه ناميده اند، احتمالا نوعي سهو يا اشتباه يا در واقع نوعي تساهل و تسامح در گويش و هجي و تلفظ درست واژه بوده است. نگارش اسم مطابق با گويش عمومي تدوين شده است در حالي كه به مرور زمان گويش ها تغييرات جزئي مي يابد و چنانچه ريشه يابي  شود و به عقب تر و گذشته مطلب برگرديم، در مي يابيم كه گويش موضوع يا مطلب چيز ديگري ( مشابه آن ) بوده است. مثل اينكه از سر تسامح و تساهل به اسماعيل ؛ اسمال يا اسي ميگويند و يا به سارويه در طول زمان به جهت خلاصه كردن در گفتگو و محاوره، ساري گفته اند. لذا وهمنه ماه در واقع همان ورفنه ما مي باشد يعني ماهي كه برف مي آيد. يا ماه پنجم كه در مازندران ملاره ماه و در گيلان مردال ماه ميگويند، كه در واقع با توجه به معني و كيفيت و وضعيت آب و هوائي آن ماه ، همان مردال ماه يعني ماهي كه در آن مردار = مردن = هلاك شدن ، واقع مي شود. چون از بسكه هوا گرم مي شود، آدمي و جانداران به حالت مردار ( = مردال ) يا ملار در مي آيند. یا مثلا ماه ششم (6) كه در زبان رسمي – شهريور – به معني خاصي است و تشابه لفظي خاصي هم بين اين ماه با اسامي مازندران و گيلاني اين ماه وجود دارد – كه عبارتند از شروينه ماه يا شرير ماه شايد هم اين تشابه در لفظ ( شهريور – شروينه – شرير ) در مفهوم مشترك نباشند و صرفا تصادفي بوده باشد ولي اگر از جهت مفهومي با توجه به وضعيت آب و هوائي اين ماه – كه در نامگذاري ماه ها در زبان مازندراني و گليلكي وضع اقليمي هر ماه يا آب و هواي هر ماه و يا در واقع صفت هر ماه را بنام آن ماه ناميده اند ( مثل ورفنه ماه = ماهي كه برف مي آيد ) شايد بتوان شهريور ماه يا شروينه ماه يا شرير ماه را همان ماه شرور ناميد كه از جهت وضع آب و هوائي خاصي به نوعي شرارت دارد. اگر دقت شود سه ماه مربوط به تابستان از جهت نامگذاري وضع خاصي دارند.

) :نگاه كنيد كه  تير ماه = تير ما ) – ( ملاره ماه = مردال ما ) – ( شروينه ماه = شرير ما) حكايت از ناسازگاري اين فصل با طبيعت وجود آدمي دارد.

البته اين تفسير منفي، چندان مناسب نيست ولي از جهت سنخيت و تطابق طبيعي موضوع مي تواند واقعيت داشته باشد يعني در فرهنگ بومي هر ماه را متناسب با وضع آب و هوائي همان ماه نامگذاري كرده اند كه مثال روشنش همان ورفنه ماه – يا ماهي كه برف مي آيد كه منظور بهمن ماه هست.اگر بر اين قياس بقيه اسامي ماه ها را در گويش يا فرهنگ مازندراني و گيلكي ارزيابي كنيم، تفسير فوق پر بيراه نيست! كما اينكه اگر به سه ماه فصل بهار و اسامي آنها نگاه كنيد، متوجه مي شويد كه اين نامگذاري نيز متناسب با حال و اوضاع آب و هوائي همان فصل و ماه مي باشد. فروردين ؛ فردينه ؛ نوروز ماه در فصل بهار نشان از فر و شكوه و شكوفه و... ميدهد. يا كرچه ماه يا همان كورچ ماه گيلاني يعني ماهي كه مرغان كرچ مي شوند و به نوعي حكايت از فعلگي جانوران و طيور دارد.

در هر حال گذشته اين مباحث ريز و تخصصي تر، بحث كلان و كلي موضوع حكايت از اين دارد كه خطه مازندران ، طبرستان و... كه از استان هاي فعلي گلستان – مازندران و گيلان ( نواحي درياي مازندران ) داراي فرهنگي غني و مستقل بوده كه حتي عناصر ريز و خاص و مهم اين فرهنگ ( كه گاهشماري از اهميت حياتي نيز براي حساب و كتاب و... برخوردار بود ) نيز بطور روشن و واضح وجود دارد.

 اهميت گاهشماري بويژه براي مردم از نظر دینی ( كه داشتن حساب و كتاب زمان از جهات مختلفي اهميت دارد بويژه ماه هاي قمري) و  حيات اقتصادي و كشاورزي و دامداري منطقه و... خيلي مبرهن بوده است.

در زیر طي جدولي برابر يا تطابق سه گانه گاهشماري را كه اعم از مازندراني – گيلاني – فارسي – ميلادي – ترسيم نمايم. البته ماه قمري را به دليل اينكه هر سال 10 روز كسر دارد نمي توان در اين جدول براي طولاني مدت و ثابت آورد. ولي ماه هاي يادشده به دليل اينكه همگي در گاهشماري، خورشيد را ملاك قرار مي دهند نه ماه را مي توان با هم مقايسه مستقيم نمود.

  جدول نام و اسامي ماه ها :

  رديف
 خورشيدي
 ميلادي
 صورفلكي
 قمري
 تبري   ( مازندراني (
 ديلمي ( گيلاني(
 

1
 فروردين
 ژانويه
 حمل
 محرم
 فردينه ماه
 نوروزماه
 

2
 اردي بهشت
 فوريه
 ثور
 صفر
 كرچه ماه
 كورچ ما
 

3
 خرداد
 مارس
 جوزا
 ربيع الاول
 هر ماه
 اريه ما
 

4
 تير
 آوريل
 سرطان
 ربيع الثاني
 تير ماه
 تيرما
 

5
 مرداد
 مه
 اسد
 جمادي الاول
 ملاره ماه
 مردال ما
 

6
 شهريور
 ژوئن
 سنبله
 جمادي الثاني
 شروينه ماه
 شرير ما
 

7
 مهر
 ژوئيه
 ميزان
 رجب
 مير ماه
 امير ما
 

8
 آبان
 اوت
 عقرب
 شعبان
 اونه ماه
 اول ما
 

9
 آذر
 سپتامبر
 قوس
 رمضان
 اركه ماه
 سيا ما
 

10
 دي
 اكتبر
 جدي
 شوال
 د ماه
 ديا ما

11
 بهمن
 نوامبر
 دلو
 ذيعقده
 وهمنه ماه
 ورفنه ما

 
12
 اسفند
 دسامبر
 حوت
 ذيحجه
 نوروز ماه
 اسفندار مز ما

به قلم: محمود زارع

   منبع: شمال نیوز