تیرماه سیزده شو از کهن‌ترین جشن مازندرانی‌ها
جشن تیرگان که در زبان محلی مازندرانی‌ها به « تیرماه سیزده شو » معروف است، همان جشن معروف ایرانیان باستان است که در تاریخ باستانی تبری مصادف با دوازدهم آبان برگزار می‌شود.
درباره تاریخچه جشن تیرگان نیز روایات مختلفی وجود دارد؛ برخی پیروزی کاوه بر ضحاک و جشن مهرگان را مبنای جشن می‌دانند و برخی مردم معتقدند که تیرگان شب تولد حضرت علی (ع) است ولی برخی نیز معتقدند که جشن تیرماه سیزده شو یکی از کهن‌ترین جشن ایرانیان و مردم استان مازندران است و ارتباطی به تولد حضرت علی (ع) ندارد.
منطقه مازندران، جشن تیرماه سیزده در تاریخ پیش از اسلام در ایران وجود داشته است. در این مراسم با برپایی آیین‌های ویژه و آماده کردن خوراکی‌های سیزده‌گانه جشن گرفته می‌شود.
تمامی خانواده‌ها در این شب کنار هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب به خوردن تنقلات و گوش دادن به قصه و افسانه‌های بزرگ‌ترها سپری می‌شود، در گذشته در غروب روز سیزده، جوانان هم با در دست داشتن چند ترکه بلند با کیسه‌ای که به انتهای آن بسته شده است، همراه کودکان به در خانه‌ها رفته و با سر و صدا و کوبیدن چوب به در خانه‌ها و لال‌بازی و شعر « لال بیَمو، لال بیَمو ، پارسال و پیرار بیَمو ، چِل بَزِن دیگه بَزِن، لال اِنِه لالَک اِنِه ، سالو ماه ارزون بوه، لال مار رسوا نَوِ، لال اِنِه لالَک اِنِه، پار بورده امسال انه » را سر داده و از صاحب خانه تقاضای هدیه می‌کنند و صاحب خانه نیز اغلب به آنها پول، میوه و شیرینی می‌دهد.
در این شب افزون بر خوراک‌هایی که مناسب میهمانی است بنا بر رسم، خوراکی‌های ویژه‌ای نیز تدارک دیده می‌شود و برخی نیز برای این جشن خوراکی‌هایی همچون "کاچی" نوعی حلوا، شیرینی "پِتی بَزه نون" و "کماج" تهیه می‌کنند و افراد خانواده با جمع شدن در کنار یکدیگر، گردو، سنجد، شیرینی، میوه و چای می‌خورند.
شگون چوب خوردن از لال نیز از دیگر برنامه‌های مخصوص این جشن است، به گونه‌ای که در این شب شخصی با لباس مبدل، دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه می‌کند و مانند لال‌ها با کسی حرف نمی‌زند. این شخص که او را لال، لال مار و لال شیش می‌گویند با همراهی چند نفر وارد خانه‌های محل می‌شود و با چوب و ترکه‌ای که در دست دارد، ضربه‌ای به ساکنان خانه می‌زند.
مازندرانی‌ها، آمدن لال را به خانه و کاشانه خود به فال نیک می‌گیرند و باور دارند که « لال » هر کس را بزند تا سال دیگر مریض نمی‌شود.
تیرماه سیزده از جمله جشن‌های مشهور در استان بوده که عصر روز دوازدهم تیر ماه طبری و معادل آبان برگزار می‌شود و تیرماه با عناوینی از جمله " لال شو "، "شش زنه شو"، "لال زنه شو" و "تیر ماه اعید" نیز مرسوم است.
زمان اجرای روز برگزاری مراسم تیرماه سیزده، عصر دوازدهمین روز از تیرماه تبری است که گاه تا نیمه‌های شب به طول می‌انجامد، افزود: پاسخ به این پرسش که این روز با چه روزی از ماه شمسی برابر است به دلیل نامشخص بودن وضعیت تقویم طبری چندان آسان نیست اما در سال‌های اخیر در محدوده یازدهم و دوازدهم آبان ماه شمسی واقع بوده است.
حداکثر مدت اجرای مراسم به تناسب با جمعیت هر روستا بین 3 تا 8 ساعت است. با اجرای برخی مراسم جنبی که در پاره‌ای از مناطق رایج است گاه تا نیمه‌های صبح روز بعد نیز به طول می‌انجامد.
گروهی از پژوهشگران مازندرانی همچون " نصرالله هومند" تقویم تبری را در مقایسه با شمسی بدون چرخش و گردش می‌پندارند و با محاسبات آنها این روز در دوازدهم آبان ماه واقع می‌شود اما طیف وسیعی از پژوهشگران در این عرصه همچون " سید حسن تقی زاده " ، " صادق کیا " ، " پرویز ناتل خانلری "، " علی بلوکباشی " و " هوشنگ پورکریم " اختلاف یک روز در هر چهار سال را با تقویم شمسی قطعی می‌دانند. در تحقیقات میدانی نیز افراد سالخورده به گردشی بودن و تغییر زمان‌های روزهای مهم اشاره کرده‌اند.
مجریان این مراسم شامل سه نفر اصلی به نام های لال ( فرد گنگ)، لال مار کیسه دار یا سفره دار و برخی کودکان هستند که آنها به خواندن اشعار می‌پردازند و گاهی فردی دیگر به نام شیش دار (دارنده ترکه) با گروه همراه است ولی در عموم موارد " لال مار " این مسئولیت را عهده‌دار است.
جنسیت مجریان اصلی عموماً مردانه بوده اما همراهان کودک شامل دختر و پسر است. در بابل لال مار و لال شیش و در تنکابن لال شوش نیز شناخته می‌شود.
لال لباسی بلند بر تن داشته که گاه به رنگ مشکی است. در برخی نقاط چادری بر سر نهاده و کلاهی پشمین بر سر گذارده و در برخی دیگر مناطق دهان خود را با دستمال و گاه پارچه می‌بندد، صورت خود را با زغال یا دود سیاه می‌کند. سایر نفرات از جمله لال مار، شیش دار و کیسه دار دارای لباس معمولی بوده و کودکان همراه نیز البسه معمول خود را بر تن دارند.
شیش دار شخصی است که قبل از آغاز مراسم با شمارش دقیق منازل روستا به همان تعداد ترکه‌هایی از درخت توت و بید فراهم می‌کند. با جداسازی برگ‌ها و حتی کندن پوست، آنها را در بسته‌هایی مشخص آماده و حمل می‌کند. جنس این ترکه‌ها حتماً باید از توت یا بید باشد. شخص کیسه دار نیز کیسه‌ای پارچه‌ای که گوشه آن به هم گره زده حمل می‌کند تا انعام دریافتی را در آن جای دهد.
چند روز پیش از اجرای مراسم اهالی روستا مقدمات برگزاری آن را تدارک می‌بینند. آنها به تمیز کردن منزل پرداخته و به آماده سازی مواد غذایی جهت پخت غذاهای ویژه، شیرینی، آرد کردن گندم و برنج برای تهیه خوراکی‌های مرسوم می‌پردازند.
از دیگر مقدمات برگزاری مراسم، پختن شیرینی، پشته زیک، پیسته کانده، فراهم کردن کاندس، ولیک، تهیه سمنو از ماه قبل و سر بریدن مرغی محلی و تهیه خوراکی از آن در شب بوده است.
ابتدا لال در عصر روز دوازدهم تیر ماه تبری حمام کرده و در برخی مناطق خود را با آب سرد رودخانه می‌شوید سپس با سیاه کردن صورت خود البسه ویژه خود را به تن کرده و به همراه سایر اعضای گروه که آنها نیز وسایل و ادوات مورد نیاز خود را از قبل فراهم کرده‌اند شروع به اجرای مراسم می‌کند. لال در پیشاپیش گروه به درب تک تک منازل روستا رفته و با ورود به درون اتاق بدون هیچ گونه کلامی با یکی از ترکه‌های موجود در دست‌های شیش دار یکایک افراد حاضر در منزل را با ضربتی می‌نوازد.
این ضربه به پهلوها و شکم افراد زده شده و اعتقاد بر این است که این عمل به خوش یمنی و برکت دهی منجر می‌شود، اگر در منزلی زنی نازا یا دختران دم بخت حضور داشته باشند لال ضرباتی بیشتر به ان وارد کرده تا زنان زایا شده و دختران نیز تا حضور دوباره لال در سال آتی ازدواج کنند. در برخی مناطق از جمله روستای چالی شیرگاه، افراد معتقدند که ضربات ترکه‌های لال شخص را تا سال دیگر از بیماری‌ها ایمن می‌کند.
از دیگر اقدامات لال، ترکه زدن به حیوانات نازا و درختان بی ثمر است که با پادرمیانی فردی و ضمانت دادن این‌که تا سال آینده این نقیصه برطرف خواهد شد لال از ادامه ترکه زدن خودداری می‌کند، اگر فردی از ترکه زدن لال به خود ممانعت کند ضربات ترکه بیشتری از سوی لال بر او وارد می‌شود.
در پی برگزاری مراسم لال به هیچ عنوان اجازه صحبت کردن ندارد در صورت به سخن واداشتن از سوی افراد حاضر، شخص لال مورد تنبیه ترکه دار قرار می‌گیرد. اگر لال پرسشی یا سخنی با افراد داشته باشد با اشاره و همراه با حرکت دادن ترکه به سایرین تفهیم کرده و لال مار در این مواقع منظور و هدف وی را به سایرین انتقال می‌دهد، شیش دار تنها مسئول حمل ترکه‌های به هم بسته شده توت یا بید است.
لال سپس ترکه را در پشت بام منزل یا در میان چاچ ( بخش چوبین و زیرین سقف‌های که با گیاهان یا تخته پوشش می‌یافت) نهاده و افراد منزل آنرا متبرک دانسته و تا سال آینده آن را در محلی امن نگه می داشتند. در برخی مناطق وجود این ترکه را سبب برکت بام و محصولات و غلات نگهداری شده و نیز مدافع در مقابل موجودات موزی از جمله موش و سوسک می‌دانستند.
هدایای اعطایی به گروه از سوی صاحب خانه شامل پیسته گنده (شیرینی ویژه‌ای به حجم یک پرتقال که از ترکیبات آرد، برنج، مغز گردو همراه با ماده‌ای شیرین از جمله شکر، عسل یا دوشاب خرمالوی وحشی تهیه می‌شود) حلوای گندم ( شیرینی به حجم یک عدد گردو که از آرد گندم و ماده‌ای شیرین آماده می‌شود) گردو، تخم مرغ، پشته زیک ( شیرینی ویژه‌ای که از کنجد و شیره خرمالوی وحشی تهیه می‌شود)، سیب، میوه و در مواردی نیز پول نقد داده می‌شود که این کالاها و مبالغ به فرد کیسه دار تحویل می‌شود.
به طور معمول در پایان مراسم افراد در منزلی گرد هم آمده و پس از تعیین کل میزان انعام، کالا و پول نقد و آن را بین افراد به نسبت لال دو سهم و سایرین هر کدام یک سهم تقسیم می‌کنند؛ اگر ترکه دار فردی خردسال باشد سهم او نیز کمتر از میزان بالا خواهد بود.
در حال حاضر این رسم در شهرها کاملا" منسوخ شده و تنها در برخی نقاط کوهستانی به ندرت قابل مشاهده است و از لحاظ اجرا آن را باید منسوخ شده پنداشت.
تیرماه سیزده شو در مناطق شرقی گیلان به " تیرماسینزه" موسوم بوده که برگزاری مراسم فال کوزه مهمترین بخش آن است. زرتشتیان یزد و کرمان در مراسم جشن تیرگان، فال گیری با کوزه یا چک دوله را برگزار می‌کنند در سنگسر سمنان نیز اجرای این مراسم مرسوم بوده است.
گرفتن فال نیز از دیگر رسم های این شب است. جدای از فال حافظ که مرسوم در کشور است بویژه شب یلدا، فال های زیر در مراسم جشن تیرماه سیزده شو رایج است:
فال سنجاق : در شهرستان بابل در شب تير ماه سيزده شو و اكثر جشن ها ، اين فال گرفته مي شود كه سنجاق يا سوزني را در دامن نيت كننده فرو كرده و سپس زن يا مردي چند شعر محلي مي خواند و حاضرين داوري مي نمودند كه فال نيك است يا بد .
گو شاري : درغروب تير ماه سيزده شو زنان سر چهار راه فالگوش مي ايستند اگر حرف از رهگذر بشنوند آن را وحي مي دانستند و ناراحت مي شدند در غير اينصورت شاد شده و به خانه مي رفتند
لال زنه شيش : كسي به صورتي كه شناخته نشود وارد خانه اي شده و با تركه اي اهل خانه را مي زند تا چيزي به او بدهند . اين زدن را شگون مي دانستند. ناشناس از غذا و خوراكي بدست آمده ، به عنوان تبرك استفاده مي كرد.
فال آغوز : اين فال نيز در جشنها و بخصوص شب تير ماه سيزده شو گرفته مي شديك نفر چند گردو را براي نيت كننده در بين دستان خود مي چرخاند و سپس به زمين ريخته، نيت كننده يكي را برداشته و مي شكست اگر مغز آن سالم بود نيت آن خوب مي شد.
سيزدهي : كادو يي را كه نامزد دارها در جشن تيرماه سيزده شو براي شگون و يادآوري براي نامزدهاي خود هديه مي كردندسيزدهي مي ناميدند.
یادآوری این نکته ضروری است که در برخی مناطق مورد تحقیق مازندران به اجرای مراسم فال‌گیری با کوزه پس از پایان مراسم تحت عنوان امیری خونی اشاره شده که شباهت معنی داری با مراسم برگزار شده در گیلان دارد.
در مناطقی از شهرستان نور، رسم شال اندازی نیز در این شب اجرا می‌شود؛ این مراسم که در مناطق مرکزی مشاهده نمی‌شود احتمالاً ره آورد اقوام کرد مهاجر در مناطق غربی مازندران بوده است. این رسم و آیین کهن در سال 1391 به ثبت رسیده و در حافظه ملی جای گرفته است.
منبع: ایسنا
محقق:طوبی اوصانلو
درباره روستا
