مونوگرافی، توصیفی ژرف از یک روستا

تالیف و چاپ کتاب ابنوا_کروکلا به کوشش آقای علی ایمانی ایمنی در روستای مان یعنی  ایمن آباد و کروکلا در بخش لاله آباد بابل، گامی ارزشمند در راستای  جمع آوری و حفظ بخشی از تاریخ، آداب وُ رسوم و اسناد دیارمان است که در نوع خود، شایسته ی تقدیر.

در نگارش هر اثر و یا انجام هر کار و عملی برای عامه مردم، ارزیابی و  نقدهایی باید صورت گیرد که اگر صورت نپذیرد، اثر مورد نظر نمی تواند به آن جایگاه واقعی اش دست یازد. نقدهاست که به اثر، جان و جایگاه می بخشد.

بهرحال طی مدت زمانی که کتاب در اختیار علاقه مندانش قرار گرفت نگاه های متفاوت و نقدهایی که بهتر است بگوییم از سر دلسوزی به وبسایت روستا ارسال و یا در محافل خصوصی مطرح شده و می شود، می توان با نگاه مثبت، تمامی موارد انتقادی را به فال نیک گرفت که منتقدان، قلبشان برای تدوین اثری شاخص در معرفی شایسته ی ایمن آباد و کروکلاست، که در قالب کتاب مونوگرافی روستا، برای نخستین بار تدوین و عرضه شد.

از ایرادهای سطحی وارد بر کتاب گرفته تا بار محتوایی آن، که بعضی ها اشاراتی بر آن داشته و دارند، در این مقال بحثی به میان نمی آوریم و آنرا به زمانی دیگر موکول می کنیم که صاحبنظران با برگزاری جلسات نقد و بررسی به جمع بندی آن بپردازند. اما اینکه مونو گرافی چیست و جمع آوری و چاپ کتاب در خصوص یک روستا باید چگونه باشد، در این گفتار از نظر می گذرانیم.

این بحث بسیار طولانی و در عین حال کامل بیان شده است اما برای مخاطبان وبسایت آنرا مختصر نمودیم، هرچند تمامی مقاله در منوی مقالات روستا با همین عنوان درج شده است.

مونوگرافی(Monographie) که ترجمه آن تک نگاری است یکی از شیوه‌هایی است که در روش ژرفائی برای مطالعه جوامع محدود مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در تک نگاری، جوامع کوچک و محدود به طور همه جانبه مورد بررسی قرار می‌گیرند. به عنوان دیگر تک نگاری توصیفی است ژرف و همه جانبه از یک ده یا یک خانواده یا یک طایفه. به عنوان مثال در تک نگاری یک ده، اوضاع اجتماعی، اقتصادی، جمعیتی، فرهنگی، نهادها، هنجارها و بطور کلی کلیه جزئیات زندگی مردم روستا و مشخصات روستا مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تک نگاری روستایی را غالباً در مناطقی بکار می‌برند که اطلاعات کافی در زمینه ساخت اجتماعی اقتصادی آن مناطق وجود نداشته باشد و در چنین مواردی انتخاب یک ده نمونه و متوسط الحال که ویژگی هایش حتی الامکان معرف جامعه کلی باشد، می‌تواند طرحی کلی از ساخت اجتماعی اقتصادی منطقه را نشان دهد.

مونوگرافی به معنای مطالعه " واحد موضوعی " نیز آمده است: مونوگرافی که به معنی تحقیق و نگارش یک واحد است، در واقع "واحد موضوعی " را شامل می‌شود نه واحد جغرافیایی را. با این محدود کردن واحد، محقق می‌تواند در زمینه‌ای که تبحر دارد به تحقیق و مطالعه بپردازد.

 مطالعات روستایی اعم از کاربردی یا دانشگاهی که صرفا جنبه نظری دارد بطور عمده با دو شیوه علمی انجام می‌پذیرد:

 1) مطالعات پهنا نگر (Extensive) در مورد مسائل معین و در سطح وسیعی صورت می‌گیرد.  در این نوع مطالعات به علت وسعت جامعه که بررسی آن هزینه زیادی را در بر دارد از روش‌های آماری استفاده می‌شود. به این ترتیب که از کل روستاهای یک منطقه تعدادی روستا براساس نمونه گیری انتخاب شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند.

2) مطالعات ژرفا نگر (Intensive) اگر موضوع مطالعه مستلزم دقت و عمق بیشتری باشد، حوزه آن محدود خواهد بود. در این صورت تحقیق منحصرا به یک موضوع یا یک اجتماع کوچک و محدود از نوع روستا اختصاص پیدا می‌کند.

سیر تحولی و رشد

تک نگاری نه تنها جنبه‌های گوناگون حیات اجتماعی از جغرافیا گرفته تا ساختارهای اقتصادی فرهنگی، خانوادگی، ارزش‌ها، نهادها، هنجارهای اجتماعی و ویژگی‌های مختلف دیگر یک واحد اجتماعی را به نحو دقیق تصویر می‌کند. سابقا تک نگاری آنتی‌تز آماری تلقی می‌شد، اما امروز به عنوان شیوه خاصی برای تنظیم اطلاعات مربوط به یک واحد اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد. رفته رفته، تک نگاری به عنوان یک شیوه تحقیق راه خود را ادامه می‌دهد، تا اینکه نخستین مطالعات روستایی به شیوه تک نگاری در آمریکا در دهه دوم قرن بیستم انجام گرفت. از جمله محققانی که در تحقیقات روستایی از این شیوه استفاده کرده‌اند یک مرد روحانی به نام ویلسن (W.H.Wilson) بود که شانزده بررسی درباره جوامع محلی روستایی و موسسات مذهبی آن‌ها به انجام رسانده است.

در ایران بررسی‌های روستایی به شیوه علمی ‌دیر زمانی نیست که آغاز شده است. با گسترش مطالعات روستایی، تک نگاری روستایی که یکی از شیوه‌های ثمربخش تحقیقات روستایی است رواج و عمومیت یافته است. در آغاز، مطالعه درباره روستا عمدتا جنبه‌های فرهنگی را دربر می‌گرفت، و تک نگاران بیشتر به شرح مسایل فرهنگی، آداب و رسوم، عادات و شیوه‌های زندگی و سکونت مردمان روستایی می‌پرداختند و کمتر به شناخت ساختارهای اقتصادی – اجتماعی–  قشربندی جامعه، نهادها، ارزش‌های اجتماعی و روابط میان عناصر ساختی جامعه توجه داشتند. با تاسیس بخش تحقیقات روستایی در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران مطالعات روستایی اهمیت پیدا کرد.

مراحل مطالعه روستا به شیوه تک نگاری

مرحله اول به دو شکل زیر انجام می‌گیرد:

مطالعه اسناد و مدارک و شناسایی محیط جغرافیایی روستا یا ناحیه ای که روستای مورد بررسی جزء آن است. مشاهده کلی روستا، تماس با مردم بطور تصادفی، ارتباط با رهبران و شخصیت های روستا ( کدخدا، ریش سفید، رئیس و اعضای شورای روستا، کسانی که بطور مستقیم در حوادث و رخدادها حضور فعال داشتند، مدیر عامل شرکت تعاونی روستایی و موسسه‌های دیگر ) پس از این مرحله است که می‌توان فرضیه‌های مورد نظر را منظم و حدود موضوع مطالعه را مشخص کرد.

اگر ارتباط و تماس محقق با اجتماع روستا در مرحله اول به مشاهده کلی منجر می‌شود، مرحله دوم به تحلیل این مشاهده اختصاص پیدا می‌کند. این مرحله بسیار طولانی است، و در واقع کلید مطالعه برروی زمین است. محقق بر اساس طرحی که در زیر ارائه خواهد شد، جنبه‌های مختلف زندگی مردم روستا را بطور جداگانه مورد مطالعه قرار می‌دهد، و اطلاعات را جمع آوری می‌کند، اما این طرح دستورالعمل قاطعی نیست که نتوان از چارچوب آن خارج شد، بلکه بیشتر برای به خاطر آوردن مسایلی است که مورد بررسی قرار می‌گیرند و اغلب به تناسب وضعیت های خاص هر روستا تغییر می‌کند.

در این مرحله، محقق از تکنیک مصاحبه و پرسشنامه استفاده می‌کند. مصاحبه به دو طریق گروهی و فردی انجام می‌گیرد. مصاحبه گروهی از افراد مطلع ، ریش سفیدان، و رهبران روستایی به عمل می‌آید. در مصاحبه فردی که همراه با پرسشنامه است، از رئیس و اعضای خانواده پرسش می‌شود و پاسخ‌ها و اطلاعات مورد نظر در پرسشنامه ثبت می‌شود.

در مرحله سوم ، کلیه اطلاعات جمع آوری شده در مرحله دوم ، و همچنین داده‌های پرسشنامه طبقه بندی می‌شود، و با استفاده از مشاهدات و تاثرات ذهنی، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد و گزارش نهایی تهیه می‌شود.

مونوگرافی یا مردم نگاری

امروزه در برنامه ریزی های اجتماعی آگاهی و اطلاع از ویژگی ها و تظاهرات انسانی متناسب با محیط زندگی افراد به اندازه ای مهم است که بدون توجه به آنها تبیین و اجرای برنامه های برنامه ریزان کمتر مقرون به موفقیت و اثربخشی خواهد بود.

تک نگاری بر مشاهده زندگی جامعه مورد مطالعه، مصاحبه و توصیف مبتنی است و با روش های کمّی، پرسشنامه ای و مبتنی بر آمار در سایر علوم انسانی تفاوت دارد.

در پژوهش مردم نگاری، زمینه پژوهش و گروه انسانی باید محدود و کوچک باشد تا تعداد محدودی پژوهشگر از این طریق بتوانند منطقه را مورد مطالعه قرار دهند. از این روست که مطالعه مونوگرافی (تک نگاری) در حوزه مطالعات مردم شناسی اهمیت بسیار دارد.

تحلیل مردم شناسانه جنبه های مختلف گروه های انسانی مبتنی بر مطالعه مردم نگاری حوزه مورد بررسی است که به ویژگی های اقلیمی، اقتصادی، معیشتی، اجتماعی، خانوادگی، مذهبی، سیاسی، حکومتی، آیین ها و مراسم, اعتقادات و باورها, هنر،  ادبیاتشفاهی و سایر شئون و جزئیات و جنبه های زندگی می پردازد.

هدف مردم نگاری، تهیه مونوگرافی و گزارش های نسبتا کاملی از همه مسائل مربوط به یک واحد اجتماعی و قابل تفکیک است و نیز سبب می شود، مردم شناسی با روش مقایسه ای و ترکیب آن ها به نتیجه گیری کلی برسد.

ارتباط مردم نگاری با مردم شناسی

مردم شناسی و مردم نگاری دو رشته فرعی از انسان شناسی فرهنگی هستند. مردم نگاری صرفا جنبه توصیفی داشته و فقط اطلاعاتی از فرهنگ ها را بدون هر نوع تفسیری ارائه می کند.

مردم شناسی اطلاعات به دست آمده را طبقه بندی می کند و از دیدگاه انسان شناسی که مبتنی بر جریان تکامل انسان و رفتار انسانی است، ارائه می دهد و به تحلیل داده ها می پردازد تا صحت و سقم آن ها را که بیانگر روابط و کارکرد عوامل مختلف آن فرهنگ ویژه است، به دست دهد.

روش های تحقیق مونوگرافی

قلمرو جغرافیایی

با توجه به ژرفانگر بودن روش مردم نگاری, محدود کردن قلمرو مطالعه ضروری است. زیرا فقط در قلمرو محدود امکان ژرفانگری وجود دارد. برای این که امکان شناسایی کامل وجود داشته باشد، جامعه مورد مطالعه، محدود در نظر گرفته می شود. بدین ترتیب محقق می تواند مانند عضوی از اعضای گروه، به مشاهده و مصاحبه بپردازد و خانه به خانه، آداب و اعمال و رفتار فرهنگی را ثبت و ضبط نماید.

قلمرو موضوعی

محدود کردن صوری و کمّی، اولین قدم روش تحقیق است. ولی هر قدر هم که جامعه ای محدود و کوچک باشد اهمیت کیفی تکنیک ها، ضوابط، روابط و بالاخره خصوصیات فرهنگی جامعه محدود نمی شود. بنابراین برای احراز از کلی نویسی و تحقیقات سطحی، پژوهشگران الزاما در یک نهاد اجتماعی و حتی محدودتر، یک موضوع را انتخاب می کنند و بالطبع با انتخاب یک موضوع، فرصت و امکان بررسی آن را در ابعاد مختلف و در ارتباط با نهادهای دیگر فراهم می کنند. مونوگرافی، که به معنی تحقق و نگارش یک واحد است، در واقع « واحد موضوعی » را شامل می شود و نه واحد جغرافیایی را. با این محدود کردن واحد، محقق می تواند در آن زمینه ای که تبحر دارد به تحقیق و مطالعه بپردازد.

زمان تحقیق

از آنجا که تکیه مردم نگاری بر مشاهده است،حداقل زمانی که محقق بتواند شاهد فعالیت های به هم پیوسته زندگی اجتماعی در همه فصول و تمامی روزها باشد یک سال است و معمولا همین مدت را برای انجام تحقیق توصیه می کنند. بدیهی است که با مشکلات اقتصادی، اجتماعی، اداری و خانوادگی، توقف کی ساله محقق در جامعه مورد تحقیق آسان نیست و معمولا تحقیقات متناوبا" و در فصول مختلف صورت می گیرد.

تعداد محقق

در تحقیقات مردم نگاری، کثرت افراد نه تنها مشکلی را حا نمی کند، بلکه خود ممکن است مانعی برای تحقیق باشد. بدین منظور توصیه می شود حتی المقدور تعداد محقق کم و حداکثر از سه نفر تجاوز نکند و آن هم در صورتی که هر یک از سه نفر از نظر تخصص و ویژگی های فردی مکمل یکدیگر باشند. با این وجود، تجربه نشان داده است که در هر حال تحقیقات انفرادی ثمره و نتیجه ای بهتر و بیشتر داشته است.

اخیرا تحقیقات دسته جمعی با برنامه های چند ساله بر اساس روش ژرفا نگر و برای مطالعه یک منطقه متداول شده است که علاوه بر شناخت، آبادانی منطقه را نیز مورد نظر دارد. بدین ترتیب که یک موسسه یا سازمان با همکاری جغرافی دان، زمین شناس، باستان شناس، اقتصاددان، پزشک، جامعه شناس و مردم نگار به تحقیق می پردازد تا سرانجام بتواند با هماهنگی جنبه های مختلف تحقیق، برای منطقه برنامه ریزی کند. حال آن که در چنین مواردی نیز موضوعات تحقیق عملا از یکدیگر مجزا هستند و ماحصل کار، مجموعه ای است از تحقیقات و نه یک تحقیق دسته جمعی.

روش جمع آوری اطلاعات

برای این که اطلاعات مربوط به زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک جامعه به دست آید از روش های پرسش نامه، مصاحبه و مشاهده، و مطالعه اسناد و مدارک استفاده می شود.

مهمترین اسناد و مدارکی که معمولا در مطالعه و تحقیق مردم شناسی مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از اسناد مکتوب. یکی از راه های جمع آوری اطلاعات در یک جامعه، استفاده از قباله ها، عقدنامه ها ،قراردادها و به طور کلی همه اسناد مکتوب است. این اسناد و مدارک نه تنها می تواند راهنمای مطالعه در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، خویشاوندی و اعتقادی باشد، بلکه در تحقیقات مردم نگاری نیز نقش بنیانی دارد.

یادداشت کردن اطلاعات شفاهی، افسانه ها، قصه ها، حوادث تاریخی و سایر جنبه های دانش عامه از جمله روش های جمع آوری اطلاعات است که گاه حائز کمال اهمیت است. عکس و صدابرداری نیز دو تکنولوژی جدیدند که امکان ثبت و ضبط وقایع و امور تحقیقاتی را فراهم آورده است.

فیلم برداری از حرکات و حالات، امکان دیگری در بیان و تفسیر موضوعات مردم نگاری است و تهیه فیلم های مردم نگاری، کوششی موثر در شناختن و شناساندن جنبه های تکنیکی و تظاهرات فرهنگی جامعه است.

نتیجه

همانطور که ملاحظه شد تک نگاری از مهمترین شیوه های تحقیق در پدیده های اجتماعی است و از مهمترین امتیازاتش ارائه تحلیل تام از هر پدیده است.

به درست می توان گفت هیچ شیوه تحقیقی همانند این شیوه (و از دیدگاهی دیگر مطالعات موردی) دارای اهمیت نیست. در چنین تحقیقی، هر عمل، رفتار یا گفتار فرد، هر کارکرد مطلوب یا نامطلوب پدیده ای که موضوع مطالعه قرار گرفته است، در مجموعه گسترده از داده ها تفسیر و تبیین می شود.

به عنوان مثال، چنانچه تحقیق در مورد یک روستا صورت گیرد، و ملاحظه شود، مردم در این روستا به مهاجرت وسیع و بی رویه دست می زنند، آن چنان که امکان دارد ظرف چند سال جز چند فرد سالخورده در آن باقی نمانند. این واقعیت همانند یک نماد عنوان گردیده با اتخاذ دیدگاهی کل نگر در بستر کل یا بافت جامعه به دقت تحلیل و تفسیر می شود. از این رو است که شناخت تمامی آنان حائز اهمیتی اساسی در هر تحقیقی است که هدف از آن شناخت و انجام تحلیلی ژرفانگر و علمی است.

با آنچه گفته شد، تک نگاری را سومین مرحله یا گام در یک تحقیق درست می دانند.

گام نخست پژوهش پهنا نگر است که موجبات تعمیم پذیری دستاوردها را فراهم می سازد.

گام دوم تحلیل ژرفانگر است که شناخت علمی و ژرفائی را موجب می شود

و سومین گام تحلیل از طریق تک نگاری است که عمیق ترین حد پژوهش با آن صورت پذیر می شود.

آخرین سخن اینکه نباید تصوّر رود تک نگاری تنها شناختی وصفی را موجب شود، بلکه با آنچه گفته شد ملاحظه می شود، شناخت از طریق تک نگاری می تواند در زمره عمقی ترین شناخت ها باشد.

ساختار نگارش مونوگرافی( تک نگاری) یک روستا

مراحل نگارش مونوگرافی یک روستای ایرانی بر اساس مولفه های قابل پیمایش

فصل یک

مشخصات طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع، پستی و بلندی، راه های دسترسی، مساحت، تاریخ پیدایش روستا، منابع تاریخی در رابطه با روستا، فاصله تا نزدیک ترین شهر، کدخداها، بزرگان و اداره کنندگان روستا تا اعضای شوراهای کنونی و...

فصل دوم

شکل سکونت روستاییان، اماکن بیرونی روستا، اماکن درونی روستا، ساختار معماری روستا( خانه ها، دامداری ها، آبدنگ ها و کارخانه ها، مغازه ها، مراکز بهداشتی و خدماتی و ...)، نامگذاری مکان ها و محلات و رودخانه ها و ...،

فصل سوم

ساختار جمعیت روستا:

زاد و ولد، مهاجرت، ازدواج، مرگ و میر، طلاق، میزان افزایش یا کاهش جمعیت و....

فصل چهارم

ساختار اجتماعی و سیاسی روستا:

طبقات اجتماعی روستا شامل ارباب و رعیت، روابط روستا با دیگر روستاها یا با شهر، روابط بین اقوام مختلف روستا، اختلافات محلی(سیاسی، کشاورزی و طایفه ای)، قدرت و اقتدار در روستا، نقش آفرینی در تصمیم گیری های کلان دهستان و بخش، جایگاه و فعالیت های سیاسی و گروه بندی های مختلف در روستا، شیوه حل و فصل اختلافات و نزاع های روستایی، زنان و  انواع فعالیت ها و نقش آنان در روستا، و ...

فصل پنجم

کشاورزی و دامداری:

پراکندگی زمین های کشاورزی، نقشه زمین های کشاورزی، نوع کاشت، داشت، شیوه برداشت محصول، میراب و شرایط آن، طرز تقسیم محصول، میزان درآمد کشاورزان، سطح زیر کشت زمین های مزروعی، مخارج کاشت و داشت برداشت، مقایسه دستمزدها در روستا با یکدیگر، مالکیت زمین، نوع ابزار کار و نوع آبیاری سایر فعالیت های کشاورزی مانند سم پاشی و ... ، دامپروری و انواع دام ها و شیوه نگهداری، صیفی کاری و جالیزکاری، باغداری، نوغانداری و سایر مشاغل کشاورزی قدیمی از دست رفته و...

 
فصل ششم

فرهنگ و آداب و رسوم:

پوشاک، خوراک، ابزار و فرهنگ کار در خانه، عروسی ها، تولد فرزند، مذهب، چگونگی گذران اوقات فراغت، بازی های محلی، خرافات و اعتقادات پراکنده، نذورات، روزه و مراسم آن، زیارات، جشن ها و اعیاد بومی و مذهبی، عزاداری های شخصی و عمومی بومی و مذهبی، مراسم ویژه مرگ عزیزان و خاکسپاری، فرهنگ شهید و شهادت و گرامیداشت آن در روستا، گویش، ضرب المثل ها و کنایات، فرهنگ غذا خوردن، پوشاک، موسیقی و آواهای کار زنان و مردان، فرهنگ کایری و ...

فصل هفتم

صنایع و مشاغل:

انواع صنایع تولیدی و تبدیلی ماشینی و خانگی، صنعت تولید و بسته بندی برنج، تجارت در روستا، صنایع دستی، مشاغل خدماتی و اداری و درمانی، درمانگاه  و خانه بهداشت، انواع شکار(تله زمینی، تله هوایی و انواع صید)، جاجیم بافی، نمد مالی، حصیر بافی و سایر مشاغل قدیمی از دست رفته و...  

فصل هشتم

اماکن عمومی، مذهبی، دولتی، آموزشی و ورزشی:

پارک روستایی، مساجد، حسینیه ها، تکایا، آرامگاه ها، امامزاده ها، مدارس و آموزشکده ها، کتابخانه های عمومی و خصوصی، زمین های ورزشی، باشگاه های ورزشی، بانیان و بنیانگذاران خدمات عمومی و عام المنفعه در روستا، خیّرین و تلاشگران عرصه توسعه روستا، نهاد های اجرایی مثل شورا، دهیاری و پایگاه مقاومت بسیج و فعالیت های آنان و ....

فصل نهم

تصاویر و اسناد قدیمی:

تصاویر قدیمی از تمامی موارد عنوان شده در هشت فصل پیشین و اسناد مرتبط با آن برای تایید مطالب و اطلاعات جمع آوری شده در منوگرافی روستایی. (تصاویر به عنوان سندی معتبر، بخش مهمی از منوگرافی روستایی را تشکیل می دهد). سی دی حاوی اسناد دیداری و شنیداری و سایر اسنادی که شرایط و یا ضرورتی برای درج آن در کتاب نبوده است.

پیوندها و منابع

مقاله ی کامل را با کلیک روی لینک زیر بخوانید:

مونوگرافی، توصیفی ژرف از یک روستا 

تهیه و تنظیم: عسکری امینی ایمن آبادی

            منبع: ویکی روستا