بررسی تطبیقی کشت شالی در گذشته و امروز با محور جنسیت

  مناطق جلگه ای و سواحل دریای مازندران و گیلان به دلیل وجود منابع آبی و رطوبت، مکان مناسبی برای کشت محصول برنج بوده است. برنج در کنار سایر غلات یکی از اجزای اصلی هرم غذایی را تشکیل می دهد و از جنبه های مختلفی قابل بررسی است. کشت محصول برنج طی یک دوره ی 4 الی 5 ماهه، کاری همراه با رنج و زحمت فراوان است و به همین دلیل، تقسیم کار ظریف و پیچیده ای را میان زنان و مردان طلب می کند. کشت برنج از گذشته تا امروز تحولات زیادی را پشت سر گذاشته که مهم ترین آن را می توان اختراع ماشین آلات و ادوات کشاورزی، به ویژه کمباین دانست و اگر اختراع و استفاده از ان را به نوعی انقلاب در زمینه ی کشت این محصول در ایران بدانیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. همگام با این تحولات وظایف زنان و مردان در خانواده طی یک دوره ی چند ماهه ی کشت از گذشته تا امروز دستخوش تغییرات زیادی بوده است. برای روشن تر شدن موضوع، کشت برنج را به چهار مرحله ی آماده کردن زمین و شالی، کاشت نشا، وجین و برداشت علف های هرز و درو تقسیم می کنیم و نقش زنان و مردان را در هر مرحله با توجه به گذشته و حال مورد بررسی قرار می دهیم.

در گذشته در مرحله ی آماده کردن زمین و شالی( دسته های نشا ) که در اصطلاح به آن ریختن تخم گفته می شود، به نظر می رسد وظایف مردان دشوارتر از زنان بوده است؛ به این ترتیب که شخم زدن زمین توسط خیش و گاو آهن صورت می گرفت و در صورت نرم نشدن گل و لای، مردان با استفاده از ابزاری که در گویش مازنی به آن "هوکا" گفته می شود به این کار می پرداختند. در صورتی که این ابزار نیز پاسخ گوی نیاز کشاورز نبود، او با استفاده از نیروی دستان خود اقدام به نرم کردن کلوخ و گل و لای زمین می کرد. علاوه بر آن کانال کشی آب مورد نیاز برای زمین و هدایت آن به زمین کشاورزی، حصارکشی زمین برای مشخص کردن مرزها و جلوگیری از ورود حیوانات مهاجم در شب از وظایف مردانه تلقی می شد.

همزمان با آماده شدن زمین، زنان وظیفه ی آماده کردن نشاها و تهیه ی آن از شالی (شلتوک) را بر عهده داشتند. تمیز کردن شالی ها برای جلوگیری از رویش علف های هرز و خیساندن آنها برای جوانه زدن در این حیطه قرار دارند. مغذی کردن خاک با کود و پاشیدن دانه های جوانه زده در آن و آبیاری منظم با آب سرد، مرحله ی بعدی کار زنان است.

وظایف زنان در این مرحله در فضای خانه تعریف می شود و عدم حضور زنان در محل کشت محصول به معنی تفاوت در سختی و شدت فعالیت فیزیکی در نظر گرفته می شود؛ اما تهیه ی نشا اساسی ترین و حساس ترین مرحله طی یک دوره ی کشت است و در مقایسه با کار مردان به فن و تکنیک خاصی نیاز دارد.

مرحله ی نشاکاری در گذشته در مقایسه با امروز یک کار کاملا زنانه تلقی می شد.

علاوه بر آن پخت نان و تهیه ی غذای افراد نیز به عهده ی زنان بود. با این حال تنها یک نفر مرد از پشت زنان حرکت می کرد و وظیفه ی جمع آوری نشا های اضافه از زمین و یا تقسیم نشاها در مواردی که برای یک قطعه زمین به تعدادکافی وجود نداشت را بر عهده می گرفت.

 برخلاف دوره ی نشا، مرحله ی وجین به معنی درآوردن علف های هرز از میان شالی ها، مختص زنان نبوده، اما می توان گفت تکیه ی عمده ی کار بر عهده ی آنان بوده و مردان گاها" وارد این مرحله می شدند. حضور مردان تا حدی به حجم کار و شدت سختی آن بستگی داشت. به این ترتیب که با توجه به موقعیت زمین و بیشتر شدن رویش علف های هرز و ریشه دواندن آنها در زمین، نیاز به قدرت مردانه برای از ریشه در آوردن و نابودی آنها بیشتر احساس می شد. در غیر این صورت زنان به تنهایی از عهده ی این کار برمی آمدند.

مراقبت از شالیزار از ابتدای نشاکاری زمین تا فصل درو به دو دسته تقسیم می شود:

دسته ی اول مراقبت از زمین در هنگام شب را در برمی گیرد و از غروب آفتاب تا طلوع صبح روز بعد ادامه می یابد و طبعا" مردان این وطیفه را بر عهده دارند. شکار حیواناتی از قبیل خرس، شغال، خوک و حیوانات درنده در حیطه ی این وظایف قرار دارد.

از طرف دیگر با توجه به اینکه آب حیاتی ترین و مهم ترین عنصر در زمینه ی کشت شالی است، زمین داران فردی را مسئول تقسیم و مراقبت از مقدار آب جاری شده در شالیزار می کردند که به این فرد میراب گفته می شود و مسئولیت آن در انحصار مردان قرار داشت.

میراب وظیفه داشت آب را به طور مساوی بین زمین ها تقسیم کند و از ایجاد دعوای احتمالی بین صاحبان زمین در مواقع کم آبی جلوگیری کند. هدایت آب به زمین، بیش از مقدار مورد نیاز برای رشد محصول باعث پوسیدن و هرز شدن شالی می شد. بنابراین میراب وظیفه داشت آب را در حد تعادل نگه دارد و از ورود آب اضافی به درون زمین جلوگیری کند. علاوه بر موارد اشاره شده سمپاشی زمین و افزودن کود مورد نیاز از وظایف مردان تلقی می شد.

درو و برداشت محصول در گذشته با توجه به عدم وجود ابزار و ماشین آلاتی مانند کمباین، سخت ترین مرحله ی کشت برنج محسوب می شد و به قدرت بدنی و ورزیدگی جسمانی بیشتری نسبت به مراحل دیگر کشت این محصول نیاز داشت.

برداشت محصول از ابتدا تا پایان آن که ممکن بود تا 4 ماه به طول انجامد، کاملا برعهده ی مردان بود و زنان جز در مورد پخت غذا مسئولیت دیگری بر عهده نداشتند.

وظیفه ی مردان در برداشت محصول عبارت بود از: دسته کردن خوشه های برنج و بریدن آن با داس و بستن آن(کسو kasoo)، گره زدن خوشه های تراشیده شده و ایجاد دسته ی بزرگتر (کر kar) و حمل آن به بیرون از زمین، ایجاد تل بزرگ شالی(کر کوفا karkofa)، پهن کردن آنها بر روی قطعه زمینی خشک و دواندن اسب از روی آنها به منظور کندن دانه های شالی از ساقه(جینگا سری)، زیرو رو کردن مخلوط شالی و ساقه( کَمِل) برای جدا کردن دانه های شالی و سرانجام جمع آوری و وزن کردن محصول و حمل آن به خارج از زمین کشاورزی(کیله هکردن).

علاوه بر آن یکی از مشاغل اصلی بعد از درو، شغل آسیاب بانی بود که در انحصار مردان قرار داشت. در این مرحله پوسته ی نازک شالی از آن جدا می شود و به برنج تغییر نام می دهد. در مازندران به آن اودنگ یا آبدنگ می گفتند. این کار از طرفی بر عهده زنان نیز بوده است.

 امروزه با اختراع ماشین آلاتی مانند تراکتور و تیلر برای آماده ساختن و شیار کردن زمین، دستگاه های نشاگر، کمباین در مرحله ی درو و سموم علف کش قوی، نمی توان تفکیکی مشخصی مانند گذشته، بین وظایف زنان و مردان طی یک دوره ی 4 الی 5 ماهه کشت محصول برنج قائل شد. به طور کلی در هر مرحله از نیروی یدی و فیزیکی کمتری استفاده می شود و زنان و مردان می توانند متقابلا وظایف یکدیگر را برعهده بگیرند اما این امر کمتر صورت می پذیرد.

مرحله ی آماده کردن زمین مانند گذشته در قلمرو وظایف مردان است؛ با این تفاوت که در مقایسه با گذشته با سختی کمتری همراه است و استفاده از ماشین آلات کشاورزی، شیار کردن زمین را راحت تر کرده و روند کشت را تسریع بخشیده و کشاورز را با موانع کمتری مواجه می کند. شیار کردن زمین با استفاده از تیلر و تراکتور، هدایت آب رودخانه و چاه به زمین زیر کشت برای نرم شدن خاک ، استفاده از ابزاری به نام شصت پر و نصب آن به بدنه ی تراکتور برای سهولت حرکت آن در زمین های باتلاقی، در این مرحله توسط مردان صورت می گیرد.

اما تهیه ی نشا مانند گذشته یک کار زنانه است و شیوه ی انجام آن در مقایسه با گذشته تفاوت چشم گیری نداشته است. امروزه زنان می توانند با عنوان کارگر در زمین های دیگران کار کنند و در پایان روز، مزد خود را دریافت کنند. در گذشته نشای زمین با همیاری صاحبان زمین صورت می گرفت تا کشاورزان تا حد ممکن در تنگنای مالی قرار نگیرند. و با نام کایّری معروف بود یعنی کار کردن بدون دریافت مزد و یا قرضی که با حضور در زمین طرف مقابل جبران می شد.

امروزه صرف نظر از حضور خانواده ی صاحب ملک برای انجام کارها، اگر صاحب ملک بخواهد از نیروی یدی کارگر برای مراحل وجین و درو استفاده کند، محدودیتی برای هیچ یک از دو جنس مرد و زن وجود ندارد و هر کدام بسته به نیروی جسمانی خود، می توانند به کار در زمین بپردازند. ذکر این نکته ضروری است که در مرحله ی درو، نیاز به نیروی یدی تنها برای تراشیدن ساقه های  برنج و دسته کردن آنهاست و مابقی کار توسط کمباین صورت می گیرد. اما راندن کمباین همانند دیگر ماشین آلات کشاورزی و کار در کارخانه های شالیکوبی مانند شغل آسیاب بانی در گذشته اختصاص به مردان دارد.

نتیجه گیری

در این نوشته مسئولیت ها و وظایف در شالیزار و کشت برنج در گذشته و امروز با محور جنسیت مورد بررسی قرار گرفت. آنچه که این مرزبندی صریح و تفکیک وظایف را مشخص می کند، از چند جنبه قابل بررسی است. همانطور که اشاره شد، در زمینه ی برخی از مسئولیت ها و وظایف در زندگی روزمره ، اعمال تفکیک جنسیتی بدیهی در نظر گرفته می شود ؛ مانند کارهای مربوط به فضای خانه که بر عهده ی زنان است.

در زمینه ی کشت محصول برنج، چه در گذشته و چه امروزه، وظایفی مانند تهیه ی غذا در مورد زنان یا انجام کارهایی که به استفاده از ماشین الات مربوط می شوند و در تماس مستقیم با ابزار قرار می گیرند برای مردان بدیهی انگاشته می شود. صرف نظر از این موارد ، آنچه اعمال خاصی را در گذشته در انحصار مردان قرار می داد، نیروی فیزیکی بوده ؛ نیاز به حمل اشیاء سنگین، نرم کردن کلوخ ها، مرزبندی زمین، به حرکت درآوردن سنگ آسیاب، شکار حیوانات در زمره ی این موارد است اما حتی امروزه با اختراع ماشین آلات و دستگاه هایی مانند تراکتور، کمباین و ادوات شالی کوبی که استفاده از نیروی جسمانی را به حداقل می رساند، به کار انداختن این دستگاه ها در زمین، تعمیر و در واقع مسئولیت آنها بر عهده مردان است.

به قلم: نسرین سیدنژاد

   منبع: انسانشناسی و فرهنگ