نگاهی به نذر و گونه شناسی آن
آیینهای مذهبی زنانه نه تنها در روستای ایمن آباد و کروکلا بلکه در مناطق مختلف کشور به گونه ایی مشابه و متفاوت برگزار می شود.
ارتباط زنان با امر مقدس ارتباطی ویژه و بسیار جالب توجه است. این ارتباط اشکال مختلفی داشته که یکی از مهمترین آنها، نذر است.
زنان در زمان ضرورت نذر میکنند و به این ترتیب وجود قدسی را شریک دغدغههای زندگی خود از امور جزئی ولی مهم تا امور کلان در دغدغه های زنانه مثل باروری، شفا، سلامتی و ... کرده و برای یاری خواستن در مشکلات به کمک میطلبند.
این وجود قدسی خدا یا واسطههای مقدسی چون ائمه هستند که بنا بر شرایط مختلف و با توجه به نیت مورد نظر انتخاب میشوند.
بهطور معمول بخش عمده نذورات به اسم یک فرد مقدس که واسطه برآورده شدن حاجت، میان فرد و خدا است، ذکر میشوند. در این کنش فرد با ذکر مشکل خود از واسطه مقدس یا خدا درخواست میکند که برای حل مشکل او کمک کند تا آن فرد در ازای این کمک کار خاصی را در برابر آن امر قدسی یا یک اجتماعی آیینی انجام دهد.
این کنش بهواسطه نیت و باور کنشگرانش کنشی مقدس تلقی میشود که از آداب خاصی پیروی میکند. به همین سبب نذر،در اصل یک کنش آیینی است، مناسک نذر، مستلزم نوعی مراوده با امر قدسی در جهت ساماندهی و حل مسائل زندگی زنان یا افراد مرتبط با آنها (خانواده ، دوستان و...) است.
نذورات برای خانمها از تنوع بسیار زیادی برخوردارند؛ بهطوریکه میتوانند از نذوراتی با هزینه اقتصادی بسیار کم مثل ذکر صلوات و اوراد مقدس و یک کیسه نمک تا سفرههای نذری بسیار پر زرق و برق متغییر باشند.
آنچه این بین از اهمیت بسیار قابل توجهی برخوردار است چگونگی ایجاد تفکیک بین نذورات برای هر نیت است. اینکه چطور یک زن تشخیص می دهد در صورت بروز یک نیاز و یک حاجت خاص، به نذر یا نذرهای خاصی متوسل شود. به عبارت دیگر چگونه تناسب میان یک نیاز و یک نذر تشخیص داده می شود، هرچند این انتخاب نذر، امری فردی است، اما کاملا مبتنی بر قواعد بین الاذهانی است که اجتماعات زنانه آن را به خوبی می شناسند، و به نویع بخشی از فرهنگ مشترک زنانه در زمینه فعالیت های آیینی نذری است. به همین سبب هر انتخابی باید این قواعد جمعی را رعایت کند تا این جمع آیینی شکل بگیرد.
نذرها را در کلیت می توان به دو گونه فردی و جمعی تقسیم کرد. در شکل فردی آن، زن نذر کننده در صورت برآورده شدن یا برای براورده شدن نذرش، خودش به تنهایی و در تنهایی آن را انجام می دهد، مثل برخی از انواع نذورات کلامی که تکرار یک ذکر مقدس مدنظر قرار گرفته میشود اما گونه دوم، نذرهایی است که انجام آنها مستلزم حضور یک جمع آیینی است، که گاه این جمع آیینی نیز از نیت اصلی این نذر نیز با خبر نیست، مساله اصلی در این جماعت های آیینی، جمع بودگی به مثابه مکانیسمی برای تحقق، تقویت و تثبیت نذر و برآورده شدن آن است.
با توجه به تحقیقات میدانی نگارنده بهنظر میرسد خانمها از سه الگو برای بیان نیت و چگونگی اجرای نذری که دارند استفاده میکنند:
روش اول و شکل مرسومتر به این ترتیب است: فرد بخشی از نذر فرد دیگری را دریافت میکند و لحظه گرفتن آن خودش همان نذر را متناسب با نیازش نیت میکند. به طور مثال زمانیکه خانمی نمک یا آجیل مشکلگشا را بهعنوان ادای نذر خود به دیگران تعارف میکند، پس از این به تعارف( در صورتیکه به فرد مورد نظر تعارف نشد می تواند از آن خانم درخواست کند کمی از نذری خود را به عنوان تبرک به او بدهد) و پس از گرفتن سهم خود، نیت میکند که در صورت برآورده شدن حاجتش، او نیز به مقدار معینی( که در لحظه بیان نذر مشخص میشود) از همان خوردنی را خیرات کند.
در این شیوه بهنظر میرسد ما با زنجیرهای از نذورات متبرک روبروهستیم که به دنبال یکدیگر تکرار میشوند؛ درعین حال خانمها بدون ریسک، همان چیزی را نذر میکنند که مجرب بودن آن را به چشم دیدهاند(فردی که به آنها نذری تعارف کرده است مطمئناً حاجت خود را گرفته است) و نذر آنها نیز دنبالهای از همان روند پیشین محسوب میشود. از طرف دیگر به واسطه این تعارف(خوردنی یا گاه شی متبرک) که نشاندهنده برآورده شدن نذر و ادای آن است، این برکت یافتگی بین صاحب نذر و سایرین تقسیم میشود. این برکت به مثابه یک خمیرمایه اولیه، سبب نوعی تضمین ذهنی برای تحقق امیدواری و همچنین درستی راه انتخاب شده است.
روش دوم علیرغم ظاهر حسی آن از منطق خاصی نزد خانمها برخوردار است. خانمها در لحظه ادای نیت هر آنچه را که "به دلشان افتاده است"را به زبان میآورند. خانمها با نوعی آگاهی غیر بیانی، ناخودآگاه ولی دقیق میدانند در چه شرایطی باید چه چیز"به دلشان بیافتد". به طورمثال میدانند که باید برای امامزادهصالح نمک، آجیل مشکلگشا، نان و پنیر، نان و خرما، سبزی خوردن، مهر و تسبیح و گاهی هم به فراخور رفاه خود چادر نماز نذر کنند. هیچ خانمی برای این امامزاده نان و ماست(چنانکه در امامزاده عباسعلی گرگان مرسوم است) یا سمنو و... نذر نمیکند.
در منطق عام نذورات زنانه، این خوردنیها همگی بر پایه خوردنیهای گیاهی هستند و گوشت جز در موارد محدود و بهعنوان پدیدهای متأخر در آنها دیده نمیشود. به همین دلیل است که ما هیچگاه با نذر کباب که غذایی با پایه گوشت است مواجه نمیشویم.
روش سوم " پیشنهاد " است. در مواردی خانمها با بروز مشکل از یکدیگر در مورد نذری که برای رسیدن به این حاجت مجربتر است مشورت میگیرند. طرف مشورت باید دارای ویژگیهای خاصی باشد که به واسطه آنها در این امر متخصص محسوب شود. از جمله مواردی که خانمها در مصاحبههای نگارنده از آنها بهعنوان افراد متخصص نام بردند میتوان به خانمهای روضهخوان( یا به اصطلاح ملا)، خانمهایی که سالیان طولانی یک نذر را ادا میکنند، خانمهای بانی مساجد زنانه و و خانمهایی که در حضور در جلسات پیشکسوت محسوب میشوند و بهاصطلاح "پای ثابت مجلس" هستند نام برد.
با توجه به دادههای موجود در مورد نحوه ادای نذورات، میدانیم برخی از نذرها تنها برای یک بار و برخی دیگر تا پایان عمر بانی اجرا میشوند. بسیاری از نذرها در یک خانواده به ارث میرسند؛ بهطور مثال ادای نذر پدر پس از فوت او برعهده پسر و ادای نذر مادر بر عهده دختر او خواهد بود. علیرغم اینکه نگارنده تا امروز با توجه به دادههای جمعآوری شده نتوانسته است منطق حاکم بر این تنوع را دریابد ولی به نظر میرسد نذوراتی که هرساله تکرار میشوند به واسطه نیتی مربوط به حیات یک فرد نذر شده اند، ادامه حیات یکی از مهمترین دغدغههای زنانه است و بخش عمده نذورات آنها را در برمی گیرد.
این دغدغه شامل ازدواج و باروری در یک مرحله و ادامه نسل و همچنین تغذیه و پرورش و حفظ سلامت کودکان و اعضای خانواده و ادامه این مسیر که در لفظ آن را "خوشبختی فرزندانشان" می دانند در مراحل دیگر قرار دارد؛ به طور کلی این شاخه از نذورات از درخواست حامله شدن زنان شوهردار تا شفای افراد و به خصوص فرزندان و افراد خانواده و ... متغیر است.
البته لازم به ذکر است آنچه به عنوان دغدغه حیات مطرح شد تنها بخشی از نذورات را شامل می شود و گاهی ممکن است نیات در ظاهر ارتباط مستقیمی با این مسئله نداشته باشند به طور مثال در مواردی مثل آزادی اسرا و زندانیان نیز، نیت از شاخه های فرعی همین گروه است.
در نذورات "هرساله" بهنظر میرسد بانی(یا حاجتمند) برای یک خواسته بزرگ نذر هرساله میکند. در بسیاری از موارد دلیل واقعی این نذر بزرگ پوشیده باقی مانده و بانی علاقهای به صحبت در مورد آن نشان نمیدهد. همچنین بهنظر میرسد زمانی که فرد برای خواسته بزرگ خود دست به دامن بالاترین مقام معنوی ( به خصوص در فرهنگ شیعه) مثل حضرت فاطمه، امام حسین و امام علی و حضرت عباس میشود این الزام را برای خود در نظر میگیرد که دین خود را در هر سال دوباره به این افراد مقدس ادا کند.
لازم به ذکر است افراد برای هر نیت پیش پا افتادهای دست به دامن این مقدسین نمیشوند و بهنوعی آنها را آخرین راه و در عین حال مطمئنترین راه میدانند. در نمونههای جمعآوری شده با نذرهایی مواجه شدم که مادر برای فرزندخواهی دست به دامن حضرت فاطمه شده و این شرط را به نذرش اضافه نموده که فرزندش (درصورتیکه دختر باشد) بعد از فوت او این نذر را ادامه خواهد داد. چنانکه از این نمونه نیز پیداست نحوه اجرای آن در زمان بستن پیمان (نذر) بین حاجتمند و فرد مقدس به زبان میآید و پیمان مقدس با شروط معین بسته میشود.
از جمله مهمترین نذورات زنانه میتوان به نذر کلام( اوراد و ادعیه مقدس)، سفرههای نذری، نذر نور( مثل چراغ و شمع و ریسه و...)، پخت انواع خوردنیها با پایه مواد گیاهی مثل سمنو، حلوا، شلهزرد، آش، شیربرنج و... ، نذر کتب مقدس، نذر پارچه (از انواع لباس و چادر تا پوش قبر و انواع دوختنیها...) و بسیاری از موارد دیگر اسم برد. لازم به ذکر است هریک از این شاخهها دارای تنوع بی شماری هستند و هریک از موارد با آداب خاصی اجرا میشوند که علیرغم شباهت در چارچوب کلی، هر یک از جزئیات قابل تأملی برخوردار هستند که در نوشتارهای بعدی بررسی خواهد شد.
به قلم: یاسمن فرحزاد
منبع: انسانشناسی و فرهنگ