حرکات نمایشی و نمادین در رقص نظامی

از نمونه های کهنِ رقص در مازندران، هیچ اطلاعی در دست نیست؛ و این بدان خاطر است که در تواریخ و نوشته های قُدما هیچ خبری راجع به این ژانر ازفرهنگِ مردم قید نشده و به دست ما نرسیده است. به همین خاطر نمی توان در باب پیشینه ی رقص در این منطقه قلم فرسایی نمود. اما امروزه، رقص در مازندران، براساس مستندات میدانی، بردو نوع است:

1_ رقص خـَرمِن (جشن خرمن) Raghse Kharmen – Jashne Kharman  

2_ چَکـّـِه سِما (Chakke Semā )

علاوه بر رقص های نامبرده، کهنسالان این دیار از رقص های دیگری نیز نام می برند که امروزه به دست فراموشی سپرده شده است. این رقص ها که به گفته ی پیرمردان و پیرزنان مازندران تا دهه های پیشین، عموماً درمیانه ی جشن های شادیانه و رسوم سرور آمیز محلی، خاصه در جشن های عروسی، حنابندان، ختنه سوران و… اجرا می شد، به نام های:

3_ رقص مجسّمه  (Raghse Mojasseme )؛

4_ رقص شاطری ( Raghse Shāteri )؛

5_ رقص نظامی یا مشقی ( Raghse Nezāmi – Mash-ghi)

6_ رقص های میان – نمایشی

 5_ رقص نظامی یا مشقی ( Raghse Nezāmi – Mash-ghi )

از رقص نظامی، به عنوان ژانری مجزّا نمی توان سخن گفت. زیرا این رقص معمولاً در ابتدای برگزاریِ رسوم محلی و بومی همچون: کشتی لوچو، جشن خرمن و… اجرا می شد. در واقع این رقص، پیش درآمدی بر جشن ها و رسوم محلی بود و برای پرکردن دقایق ولحظات قبل از آغازیدن برنامه های اصلی مراسم و تجمع کامل تماشاگران برپا می شد. اجرای آن نیز به دقایقی محدود ختم می شد، تا بدان پایه که گهگاه به کمتر از نیمی از یک ساعت می انجامید.

رقص مشقی یا نظامی بدینگونه به اجرا در می آمد:

در آغاز جشن هایی همچون: کــُشتی لوچو، جشن خرمن و دیگرجشن های محلی (و البته گه گاه در مراسم عروسی، که آنهم بسیار به ندرت اتفاق می افتاد)، شخصی با به تن کردن غیر معمول و مضحک البسه ی نظامی – که عمدتاً از کسانی که به خدمت ((اجباری )) یا “خدمتِ سربازی” رفته بودند، به عاریه گرفته می شد – و با به دست گرفتن چوبدستی به اندازه ی تفنگ، به میانه ی میدان جشن پا می نهاد.

در حینی که رفته رفته گروه تماشاگران جشن گرد می آمدند، او در میان میدان با استفاده از چوبدستی که در دستان خویش داشت و نمادی از تفنگ بود، به انجام دادن حرکات نظامی می پرداخت. حرکات این رقص، تقلیدی از حرکت های مشق نظامی در دوره ی سلطنت پادشاهان قجر( قاجار) و پهلوی بود.

حرکتهایی همچون: دوش فنگ؛ دست فنگ؛ به چپ چپ؛ به راست راست؛ عقب گرد؛ رژه و… سایر حرکت هایی که در مشق نظامیان اجرا می شد. حرکات رقصنده همگام با نوای ساز “ سرنا نواز ” بود که آن نیز همواره با ریتم دهی نقاره همراهی میشد.

حرکات رقصنده، صرفاً اجرای تمرین های نظامی نبود، بلکه صورت مضحکی از همه ی حرکتهای مشق نظامی را در بر می گرفت. او علاوه بر پوشیدن نامعمول و نامعقول البسه ی نظامی، به اجرا و ادای حرکات، به شکلی طنز آمیز می پرداخت. کلاهِ نظامی که کج و معوج بر سر گذاشته شده و لباس هایی که به صورت معکوس و گاهاً وارونه پوشیده می شد، به رقص نظامی رقصنده، حالتی مضحک و خنده آور می بخشید و حرکت هایی که آمیخته با هجو و تمسخر به اجرا درمی آمد، مکمّلی بر آن لباس های مضحک بود و رقصنده در میان همهمه ی تماشاگران، با بالا و پائین پریدن، اجرای ادا و اطوار نامعقول درمیان حرکات مشق نظام، جست و خیز های پی درپی و نامتعارف، موجب هلهله، خنده و شادی تماشاچیان می شد.

همانطور که بیان داشته ایم، این رقص نظامی که تنها به خاطر پر نمودن اوقات قبل از شروع برنامه های اصلی جشن برگزار می شد، تنها به دقایقی می انجامید و در کمتر از نیم ساعت و گاه، به ندرت با دقیقه هایی افزونتر از این زمان ، به پایان می رسید.

در برخی مناطق این رقص توسط چند نفر، اما به بطور متسلسل و پشت سرِ هم و نه با هم، اجرا می شد. در بعضی مناطق نیز این حرکات، ” دو نفره ” به اجرا در می آمد.

در رقص دونفره، حرکت ها به همان صورت مذکور اجرا می شد، با این تفاوت که: هنگام اجرای مشق نظامی، بدون نظم و ترتیب و کاملاً دَرهَم، به اجرای حرکات می پرداختند و در نتیجه، در نگاه تماشاگران، رقصشان از شور و شوق بیشتر و جنبه های خنده دار تری برخوردار می شد.

البته رقص دو یا چند نفره، تنها در مناطق محدود و معدودی برگزار می شد؛ غالب رقص مشقی مرسوم، یک نفره بود و اگر چنانچه کسانی مایل به اجرای این رقص در میدان جشن بودند، تک تک و پشت سر هم، پس از اتمام رقص هریک از ایشان، دیگری به میدان وارد می شد و به اجرای حرکات می پرداخت.

گهگاه در میان زنان نیز چنین رقصی اجرا می شد. رقص نظامی زنان، تنها در مجالس خصوصی و اجتماع زنانه به اجرا در می آمد.

ایشان نیز همچون مردان، لباس های نظامی آن عصر را به تن کرده و با اجرای بعضی از حرکات نظامی به رقصیدن می پرداختند. اما در رقص زنان، حرکات نظامی کمتری به اجرا در می آمد و رقصنده با همان لباس نظامی به اجرای حرکات ” چکه سما ” می پرداخت.

در جشن زنان نیز تنها به منظور خنده و شادی این رقص برگزار می شد و عمدتاً زنانی که شوخ و سرزنده و بذله گو بودند،به اجرای چنین رقصی می پرداختند.

ایشان علاوه بر پوشیدن لباس های نظامی مردان، بوسیله ی دوده ی چراغ یا ذغال، بر چهره ی رقصنده، ریش و سبیل ترسیم می نمودند و به رقصنده آرایشی مردانه می بخشیدند.

رقص مشقی زنانه، در عروسی ها اجرا می شد و به خاطر ممنوعیت حضور ایشان در مقابل انظار دیگران و نامحرمان، هیچگاه در فضاهای باز و مکان هایی که مردان حضور داشتند، به اجرای چنین رقصی نمی پرداختند و تنها در اتاقها یا فضاهای بسته و دور از چشم مردان غریبه و نامحرم، این رقص را برپا می نمودند.

اجرای رقص نظامی مردان در میدان های برگزاری کشتی لوچو، جشن خرمن و یا دیگر مناسبت های شادیانه ی محلی و بومی، پیوسته با نوای شورانگیز ” سُرنا “  و ریتم دهی “ دسرکتن ” یا نقاره همراه بود.

بهنگام  اجرای این رقص، قطعه آهنگی با نام ”مشقی ”( Mash-ghi ) توسط سرنانواز نواخته می شد. این قطعه همان آهنگی بود که نظامیان دوره ی قجر و پهلوی به هنگام مشق نظامی می نواختند. نام گذاری این رقص، تحت عنوان “مشقی” نیز اشاره ی بی واسطه ای است به نام قطعه ای که درحین اجرای این رقص کمدی نواخته می شد.

به نظر می رسد که اجرای این رقص در میان مردم مازندران، جنبه ای معترضه داشته است. زیرا در ” نظام ارباب  رعیتی ” دوره های پادشاهی قجر و اوایل حکومتِ پهلوی، اغلب اربابان به همراهی برخی نظامیان، برای گرفتن مالیات از رعایا، به روستاها و دیه های مختلف می رفتند. همراهی نظامیان با اربابان یا نماینده ی خوانین، بدآن خاطر بوده که،

اولاً: رعیت ها و مردم زارع، با دیدن ایشان احساس کنند که حکومت طرفدار اربابان و خوانین است و بدین ترتیب ارباب همیشه قدرتمند تر از رعیت است؛

و ثانیاً: اگر چنانچه رعیتی به دستور ارباب تمکین ننموده و از دادن خراج و مالیات های سنگین، طفره رود و سر باز زند، با توسل به زور و به وسیله ی نظامیان ، ایشان را گوشمالی دهند تا برای رعایای دیگر عبرت شده و خیال تمرّد از دستورِ اربابان و خان ها، به سرشان نزند.

بنابراین، به خاطر عدم نیرومندی قشر رعیت و توده ی مردم، در مقابل نظامیان و حکومت آن عصر، در جشن ها و رسوم شادیانه ای که عمدتاً پس از برداشت محصول سالانه برگزار می نمودند، به هجو و سخره گرفتن اربابان و نظامیان می پرداختند، تا بدینواسطه ازاندیشه ی مدام به بدبختی ها و ستم هایی که بر سر آنان می رفت، فراغت خیال و آسوده گی فکر حاصل کنند.

بدیهی است که اجرای چنین رقص مضحکی، روح و روان جور و ستم کشیده ی بسیاری از مردم را آرام می ساخت و اندکی از بار سنگین کینه و نفرت از اربابان ستمگر و خان های ظالم که به شکل عقده ای بر دل و جان ایشان سنگینی می کرد را می کاست و به ایشان قوّت قلب می بخشید.

امروزه از این رقص نیز، همچون رقص شاطری و رقص مجسمه، هیچ نشانی در مازندران یافت نمی شود.

بنابر اظهارات پیرمردان و پیرزنان این خطّه، این رسم از زمان اجرای طرح ” تقسیم اراضی ” در دوره ی ” پهلویِ دوم” تقریباً کم رنگ شد و رفته رفته به دست فراموشی سپرده شد.

آخرین اجراهای این رقصِ معترضه، حدوداً در سال های نیمه ی دوم دهه ی 1340 خورشیدی بوده است؛ که آنهم به ندرت درمازندران مرکزی در روستاهای منطقه ی سوادکوه و برخی روستاهای کوهپایه های شهرستان بابل به اجرا درمی آمد.

ما در ادامه و در هفته های آینده به ترتیب، به معرفی نوع دیگری از انواع رقص هایی که در دهه های گذشته در میان توده ی مردم رایج بوده و امروزه به دست فراموشی سپرده شده و همچنین رقص هایی که تا به امروز در میان ساکنین مازندران و اقوام تبری زبان به حیات خویش ادامه داده است، خواهیم پرداخت و تا حدّ امکان، خاستگاه هر رقص، مفاهیم و معانی حرکات مختلف آن را تشریح خواهیم نمود.

از جمله:

6_ رقص های میان – نمایشی ( Raghse Miyan – Namayeshi )

 ذکر این نکته را ضروری می دانیم که هدف از درج مطالبی در خصوص موضوع حرکات نمایشی و نمادین در رقص های اقوام تبری زبان، صرفا" جهت مرور بر فرهنگ و آداب و رسوم مردم مازندران و روستای مان ایمن آباد و کروکلا در جشن ها و اطلاع اهالی و بویژه جوانان و نوجوانانی می باشد که آگاهی درستی از پیشینه و خواستگاه آن ندارند.

منبع: وهومن

عبدالرضا حجازی پژوهشگر در زمینه ی: انسان شناسی فرهنگی_فرهنگ و هنر اقوام فلات ایران