حرکات نمایشی و نمادین در رقص مجسمه

از نمونه های کهنِ رقص در مازندران، هیچ اطلاعی در دست نیست؛ و این بدان خاطر است که در تواریخ و نوشته های قُدما هیچ خبری راجع به این ژانر از فرهنگِ مردم قید نشده و به دست ما نرسیده است. به همین خاطر نمی توان در باب پیشینه ی رقص در این منطقه قلم فرسایی نمود. اما امروزه، رقص در مازندران، براساس مستندات میدانی، بردو نوع است:

1_ رقص خـَرمِن (جشن خرمن) Raghse Kharmen – Jashne Kharman  

2_ چَکـّـِه سِما (Chakke Semā )

علاوه بر رقص های نامبرده، کهنسالان این دیار از رقص های دیگری نیز نام می برند که امروزه به دست فراموشی سپرده شده است. این رقص ها که به گفته ی پیرمردان و پیرزنان مازندران تا دهه های پیشین، عموماً درمیانه ی جشن های شادیانه و رسوم سرور آمیز محلی، خاصه در جشن های عروسی، حنابندان، ختنه سوران و… اجرا می شد، به نام های:

3_ رقص مجسّمه  (Raghse Mojasseme )؛

4_ رقص شاطری ( Raghse Shāteri )؛

5_ رقص نظامی یا مشقی ( Raghse Nezāmi – Mash-ghi)

6_ رقص های میان – نمایشی

رقص " مجسّمانه"  در حقیقت، بازی شوق انگیزی در جشن ها و مناسبت های شاد بود، که در قالب رقص برگزار می شد. این رقص در فضاهای باز صورت می پذیرفت و سبب " مجسمه یا مجسّمانه " نام نهادن این رقص، آن بوده که: رقصنده در حین رقصیدن، با ثابت نگه داشتن آخرین حرکت رقص، در لحظه ای که آهنگ  رقص قطع می شد، هیئتی " مجسّمه وار " به خود می گرفت.

3_  رقص ِمجسّمه یا مجسّمانه:  ( Raghse Mojassame- or : Mojassemāne )

این ژانر از فرهنگ مردم، در واقع زیرمجموعه ی “ رقص سِما  ” قرار می گیرد. حرکات آن همانا حرکاتی است که در رقص سما اجرا می شود، با این تفاوت که حرکت های آن، عمدتاً دارای موضوع و درونمایه ای کمدی و نشاط آور بود، و به شکل ”  آنی ” (= در همان لحظه) توسط رقصنده، فی البداهه ابداع و اِجرا می شد.

رقص “ مجسّمانه ” در حقیقت، بازی شوق انگیزی در جشن ها و مناسبت های شاد بود، که در قالب رقص برگزار می شد. این رقص در فضاهای باز صورت می پذیرفت؛ و سبب “ مجسمه یا مجسّمانه ” نام نهادن این رقص، آن بوده که: رقصنده در حین رقصیدن، با ثابت نگه داشتن آخرین حرکت رقص، در لحظه ای که آهنگ رقص قطع می شد، هیئتی “ مجسّمه وار ” به خود می گرفت و با اجرای ادا و اطوارهای مُضحک، در لحظه ی ثابت نگه داشتن حرکت، موجبات خنده و شادی تماشاگران و میهمانان را فرآهم می آورد، و با این کار، “ شاباش ها “ ی قابل توجهی از بزرگان حاضر در مجلس، یا والدین و قوم و خویشان عروس و داماد، دریافت می نمود.

معمولاً در مجالس شادی، خاصّه در عروسی ها یا شخصی از حاضرین، داوطلبانه این رقص را اجرا می نمود، و یا افرادی که در اجرای این نوع رقص مهارت زیادی داشتند، از سوی برگزار کننده ی جشن، دعوت می شدند. اما بر اساس اظهارات آگاهان سنت های شفاهی، معمولاً کسانی که رقص مجسمه را اجرا می نمودند، از جمله ی افرادی بودند که در اجرای آن تبحر ویژه ای داشتند و همواره در مجالس مختلف، اجرای این رقص را عهده دار بودند. این افراد، از گوشه ی مجلس برخاسته و رقصیدن را آغاز می کردند.

هرگاه که نوازنده آهنگش را قطع می نمود، او می بایــست، در هر حالتی که بود، به سرعت عکس العمل نشان داده و کاملا" بی حرکت، حتی بدون هیچ لرزش اندامی، بسان “ مجسمه ” بایستد؛ تا آنکه نوازنده، دوباره به نواختن ادامه ی آهنگ بپردازد.

در طول نواختن یک قطعه، بارها نوازنده آهنگ را قطع می نمود و رقصنده با اطوارهای مضحک و نشاط آور، همچون مجسّمه، بی حرکت می ماند، تا دوباره نواختن قطعه ی موسیقی ادامه یابد.

ثابت ماندن شخص به حالت مجسّمانه یا مجسّمه، معمولاً یک تا دو دقیقه به طول می انجامید؛ آنگاه که شور و نشاط و خندیدن تماشاگران به اوج می رسید، گهگاه نوازنده تا چند دقیقه، رقصنده را به همان حالت، نگاه می داشت و این عمل، مستوجب خنده و نشاط هرچه بیشتر حاضرین و میهمانان می شد؛ ضمن آنکه شخص رقصنده، به هیچ روی مجاز به خندیدن نبود و در صورت خندیدنش، افراد حاضر در مجلس از شاباش دادن به وی سر باز زده و امتناع می ورزیدند.

در این میان، رقصنده علاوه برداشتن قدرت و انعطاف بدنی، توانایی در اجرای حرکات و اطوار کمدی و حتی دشوار و نیز خلاقیت های فردی در ابداع حرکات مختلف و متفاوت، می بایست زمان قطع شدن آهنگ را نیز پیش بینی می نمود تا بهتر بتواند حالت مجسمه به خود بگیرد و آن فرم و یا به عبارتی صورت و شکل را حفظ نماید. به همین خاطر اغلب کسانی که به اجرای این رقص ” کمیک ” و در عین حال دشوار می پرداختند، عمدتا" افرادی بودند که در مجالس مختلف، تجربه ی همراهی با نوازنده و توانایی پیش بینی نمودن زمان قطع شدن آهنگ را داشتند.

بعضی از مردم کهنسال نیز اذعان داشته اند: هر گاه که نوازنده، قصد قطع نمودن آهنگ را داشته، با ایماء و اشاره، به رقصنده می فهماند. معمولاً رقصنده های مجرّب، سعی می نمودند به هنگام ثابت نگه داشتن حرکتشان و به عبارت دیگر: به هنگام مجسّمه شدن {در زبان تبری :"مُجَسِّمانِه بَیِّن" ( Mojassemāne Bay -yen ) } ، روبروی بزرگان و اَربابان حاضر در مجلس و یا در مقابل قوم و خویشان و اقوام نزدیک عروس و داماد قرار گیرند، تا بدین ترتیب، بتوانند از ایشان مبالغی به عنوان “شیرینی” و “ شاباش ” دریافت کنند.

تماشاگران و میهمانان نیز با همهمه، خنده و نشاط، از کسی که رقصنده در مقابلش حالت مجسمه گرفته بود، درخواست می نمودند که شاباش و مبالغ بیشتر یا قابل توجه تری بپردازد؛ و در این میان، هر رقصنده ای که مهارت بیشتری داشت، شاباش های بیشتری دریافت می کرد.

این رقص دارای هیچگونه البسه ی خاصی نبود؛ و در گذشته، اشخاص با لباس های معمولی، و یا محلـّی ای که به تن داشتند، به اجرای این رقص می پرداختند.

باید خاطرنشان نمود که: تنها در مجالسی که جمع کثیری از جوانان و میانسالان حضور داشتند، چنین رقصی برگزار می شد؛ و به ندرت، کهنسالان شوخ و سَرزنده، به این نوع رقص می پرداخته و یا در این مجالس حضور می یافتند.

نیز باید افزود که این رقص تقریباً تا اواخر دهه ی 1340 خورشیدی در مناطق مختلف مازندران مرسوم و اجرای آن متداول بوده است. اما امروزه تا حدود زیادی به دست فراموشی سپرده شده است. دیده شده است که افرادی که در قدیم به رقص مجسمه می پرداختند گاهی در مراسم عروسی به انجام آن مبادرت می ورزند. نومنه آن فیلمی می باشد که در سال 1372 در منطقه ای از  شرق مازندران در شهر بهشهر در یک مراسم جشن ختنه سوران به اجرا درآمده است.

ما در ادامه و در هفته های آینده به ترتیب، به معرفی نوع دیگری از انواع رقص هایی که در دهه های گذشته در میان توده ی مردم رایج بوده و امروزه به دست فراموشی سپرده شده و همچنین رقص هایی که تا به امروز در میان ساکنین مازندران و اقوام تبری زبان به حیات خویش ادامه داده است، خواهیم پرداخت و تا حدّ امکان، خاستگاه هر رقص، مفاهیم و معانی حرکات مختلف آن را تشریح خواهیم نمود.

از جمله:

4_ رقص شاطـری ( Raghse Shāteri )؛

5_ رقص نظامی یا مشقی ( Raghse Nezāmi – Mash-ghi )؛

6_ رقص های میان – نمایشی ( Raghse Miyan – Namayeshi )

 ذکر این نکته را ضروری می دانیم که هدف از درج مطالبی در خصوص موضوع حرکات نمایشی و نمادین در رقص های اقوام تبری زبان، صرفا" جهت مرور بر فرهنگ و آداب و رسوم مردم مازندران و روستای مان ایمن آباد و کروکلا در جشن ها و اطلاع اهالی و بویژه جوانان و نوجوانانی می باشد که آگاهی درستی از پیشینه و خواستگاه آن ندارند.

منبع: وهومن

عبدالرضا حجازی پژوهشگر در زمینه ی: انسان شناسی فرهنگی_فرهنگ و هنر اقوام فلات ایران