جمعَه شو، پلا ديا هِدائن(شام شب جمعه به نیازمندان)

یکی از سنت های دیرین ما ایرانیان که در گذشته با عمومیت بیشتر و هم اکنون نیز توسط بعضي از خانواده ها در بخش های زیادی از مناطق ایران در حال اجراست، شام شب جمعه است.

طبق این رسم دیرینه، ایرانیان در غروب پنجشنبه به نیت شادی ارواح درگذشتگان شان، مقداری غذا می پختند و در روستاها و محله ها بین نیازمندان و خانواده های کم توان توزیع می کردند. در این بین خانواده های زیادی نیز بودند که نه فقط به خاطر شادی روح مردگان شان، بلکه برای نیکی و خیرات، دست به این عمل می زدند. مادران بیشتر به پختن غذا مشغول بودند و دختران جوان وعده های شام را در سینی بزرگ(مجمه) قرار می دادند و در سطح روستاها و محله های شهر توزیع می کردند.

همچنین دادن شام شب جمعه فقط مختص نیازمندان نبود. بسیاری این وعده های غذائی را به سیّد های روستاها و محله های شان تقدیم می کردند تا از این بابت بتوانند به او کمکی کرده باشند و همچنین گاهی اوقات به پاداش برآورده شدن نذرشان بواسطه سیّد یا سیّده، این وعده ي غذا اهداء می شد. این رسم اگر چه امروزه کمرنگ تر شده، اما در بسیاری از مناطق ایران هنوز پابرجاست و حکایت از نوعدوستی و همبستگی بالای ایرانیان دارد.

در روستاي مان ايمن آباد و كروكلا نيز همچنان اين رسم ديرينه يعني شام شب جمعه براي نيازمندان از جايگاه خاصي نزد اهالي و بويژه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها برخوردار است. افراد ميانسال نيز بر اساس سنت ديرينه اي كه نياكانشان داشته و دارند به اين امر همّت مي گمارند، حتي آندسته از اهالي كه محل سكونتشان در شهر باشد. هر چند به نظر مي رسد اين رسم ها، رنگ و بوي كمتري اين روزها، نزد جوانان روستا، به خود گرفته است، اما همچنان پا برجاست.

مرحوم شیخ کلینی در کتاب کافی بابی تحت عنوان«ان المیت یزور اهله(جلد3 ص 203) مطرح کرده ‌است و روایات معتبری را در این باره نقل نموده‌ است. در روایات آمده است که اموات اعمّ از مؤمن و غیر مؤمن به دیدار بازماندگان خود می‌آیند. هر میّتی برحسب منزلت و شأنی که دارد، اجازه این کار را پیدا می‌کند.

بعضی از اهالي باور دارند كه  اموات شان غروب هر پنجشنبه و جمعه اجازه پيدا مي كنند به دیدار آشنایان خود در دنیا بیایند. مؤمنان وقتی به دیدار اقوام خود می‌آیند، اگر آن ها را مشغول اعمال صالح ببینند، خوشحال شده و خدا را شکر می‌کنند.

از طرفي بر اين باور نيز هستند که اموات مومنان، در شب جمعه به كنار خانه های خود می  آیند، با التماس و تضرع از خویشاوندان انتظار دارند کار خیری و صدقه‌ای صورت پذيرد و يا غذايي به نيت آنان به خانه ي همسايه اي يا نيازمندي داده شود.

آنان اعتقاد دارند كه غذا بايد به اندازه اي باشد تا امواتشان سير گردند. يعني اگر خانواد ه اي، اموات بيشتري دارد بايد غذاي بيشتري، شب جمعه خيرات كند. به همين دليل بعضي از اهالي، غذاي شب جمعه اي كه پخت مي كنند و به نيت اموات شان خيرات مي كنند، به يك ديگ متوسط هم مي رسد.

مردم روستا در گويش محلي خود از اين رسم به نام  " جُمعَه شوُ  پلا ديا هِدائن "(شب جمعه برنج بيرون دادن) ياد مي كنند. چون برنج غذاي اصلي مردم شمال ايران و مردم روستاي ايمن آباد و كروكلاست، برنج پخت مي كردند.

مردم روستا بر اين باورند كه مردگان و رفتگان روستا، شب جمعه منتظر مي مانند تا خانواده شان غذايي به نيّت آنان، پخت كند و به نيّت آنان بيرون دهد. تا به آنجا كه اگر قرار هست شب جمعه به مهماني بروند، غذايي مثل نان و خرما را به نيت اموات شان، به درب خانه ي نيازمندي و يا همسايه اي مي برند تا با خيال راحت به مهماني بروند.

بعضي از مادران روستا نيز حتما" به اندازه يك بشقاب هم كه شده، برنج پخت مي كنند و با خورشتي ساده مثل نيمروي تخم مرغ، آنرا به دست فرزندان شان مي دهند تا به خانه ي نيازمند و يا همسايه اي ببرد.

همراه كردن بچه ها با اين رسم ديرينه، آموزش به بچه هاست تا آنان نيز بعد از ازدواج و مستقل شدن شان، اين رسم را ادامه دهند.

چه بسا افرادي كه باور و اعتقاد شديدي به اين مهم داشتند، در قبال فراموش كردن اين رسم در يكي از شب هاي جمعه، اموات شان را در خواب مي ديدند و گلايه شان را از اين مهم مي شنيدند. به همين دليل همواره در هر شرايطي اين رسم را به جا مي آوردند.

همسايه و يا نيازمندي كه غذا به درب خانه اش برده مي شد، دعاي خير در حق او و خانواده اش مي كرد و با ذكر نام امواتش از خداوند براي شان طلب آمرزش مي كرد. به عنوان مثال: خِدا بركت هده (خداوند بركت دهد)، به روح شمه اموات برسه( به روح اموات شما برسد)،  خِدا ته پرو مار ره بيامرزه (خداوند پدر و مادرتان را رحمت كند)، وشون قبر ره نور بواره (قبرشان نورباران شود)، ايشا اله با امامون محشور بواشن (انشا اله با معصومين محشور گردند).

اصولا" هنگام بازگرداندن ظرف غذا، بعضي ها بشقاب خالي را باز نمي گردانند بلكه محصولي از باغچه و يا باغ شان را و يا نان محلي كه پخت مي كردند در آن مي گذاشتند و توسط فرزندانش شان باز مي گرداندند و تشكر مي كردند. چه بسا ظرف، چند روزي هم در خانه اش مي ماند، آنهم به دليل اينكه غذاي ارزشمندي نداشتند كه در ظرف خالي بگذارند تا بازگردانده شود.

بهرحال اميدواريم اين سنت حسنه و ساير سنت ها و آداب و رسوم و باورهاي اهالي روستاي مان، با گذشت زمان به راحتي از دست نرود. سنتي كه با گذشت زمان به وجود آمد و پيامدهاي خوب اجتماعي و فرهنگي را نيز با خود همراه مي كند.

تهيه و تنظيم: عسكري اميني ايمن آبادي

   باسپاس از: حاجيه سيده سكينه حسيني، نرگس قرباني و ليلا علي جان زاده

           منابع: مجله جامعه شناسی _ باورهاي عاميانه مردم مازندران