شرايط و موانع فهم درست حديث

• | پرینت |

 چند سالي است كه درمنطقه و كشورهاي همسايه ما افكاري بوجود آمده (البته به فعليت رسيده )كه ادعاي اسلاميت و از نوع خشن آن مي كنند و با اسلحه و ابزارهاي جنگي روز، به جان ملت هاي مردم منطقه و آنهم به نام اسلام افتادند و با توحش تمام جنايت مي كنند. يكي از عوامل مهم انحراف اين افراد تلقي غلط از دين ( قرآن و حديث ) است. يعني بر اساس برداشت هاي شخصي خود اقدام به كارهايي مي كنند كه آنرا درست مي دانند و بر آن پافشاري نموده و بايد آنرا عملي نمايند. بر اين اساس بر آن شديم تا اشكال كار چنين افرادي را بسيار كوتاه بيان كنيم.

به راستي چه شرايطي و موانعي به وجود مي آيد تا از فهم درست حديث ناتوان مي شويم؟

الف - شرايط فهم درست حديث :

1. توجه به عرف زمان شارع در فهم لغات و ساختارها

2. نگاه مجموعى به روايات

3. اجتهاد در فهم نصوص

4. شناخت اهداف شريعت و اصول مسلّم دينى

5. شناخت تاريخ صدور روايات

6. شناخت موارد نقل به معنا

7. آشنايى با تعارض احاديث و چگونگى حل آن

8. شناخت روايات تقيه اى

9. شناخت ناسخ و منسوخ در احاديث

10. آگاهى از مضامين مختلف احاديث، چون: معارف، اخلاق، آداب و… و ضوابط هر يك.

ب - موانع فهم درست حديث :

1. متأثر بودن از فرهنگ هاى غير دينى

يكى از آفت هاى بزرگ در فهم نصوص دينى، متأثر بودن از فرهنگ هاى غير دينى است. هر جامعه اى با آداب و رسومى خو گرفته كه هميشه ضد دينى نيستند؛ ولى نمى توان آنها را، به ويژه در وادى رخصت هاى دينى،«دين» قلمداد كرد.

خداوند دوست مى دارد كه از رخصت هاى دينى استفاده شود، به همان گونه كه دوست مى دارد حريم تكاليفش نگه داشته شود. اين سخن را فريقين از رسول خدا(ص) نقل كرده اند: ان اللّه يحبّ ان يؤخذ برخصه كما يحبّ ان يؤخذ بعزائمه. (بحارالأنوار، ج93، ص30؛ ده گفتار، شهيد مطهّرى، ص89 )

از اين رو، نمى توان رخصت هاى دينى را با فرهنگ غير دينى، اما به نام دين و با تشبّث به حديث و روايت پر كرد.

بسيارى از سخت گيرى ها يا گاه احتياط ها معلول همين تأثير فرهنگى است.

شهيد مطهرى، پوشيدن صورت را از عادات ايرانيان در دوره اى از تاريخ مى داند و معتقد است فقيهانى كه فتوا به وجوب پوشش صورت داده اند، طبيعتا تحت تأثير اين عادت بوده اند:

در ايران و در بين يهود و مللى كه از فكر يهود پيروى مى كردند، حجاب به مراتب شديدتر از آنچه اسلام مى خواست، وجود داشت. در بين اين ملت ها، وجه و كفّين هم پوشيده مى شد… اسلام گرچه پوشانيدن وجه و كفّين را واجب نكرد، ولى تحريم هم نكرد؛ يعنى اسلام عليه پوشانيدن چهره قيام نكرد و باز گذاشتن را واجب ننمود و در نتيجه، ملت هاى غير عرب كه مسلمان شدند، از همان عادت و رسم ديرين خود تبعيت كردند. (مسئله حجاب، ص205)

از اين دست است فضاهاى فرهنگى و سياسى يى كه گهگاه و به صورت دفعى در جوامع اسلامى رخ مى نمايد و مسائل علمى و برداشتهاى حديثى را تحت تأثير قرار مى دهد.

البته گرچه انسان نمى تواند خود را از ذهنيت ها به طور كامل رها سازد و فرهنگ هر جامعه اى، جزئى از ذهنيت افراد آن است، ليكن براى اهل فضل و دانش، اين امكان هست كه نصوص دينى را خالى از ذهنيت ها و فرهنگ هاى حاكم مطالعه كنند.

مطالعه دقيق فرهنگ هاى ملّى و نيز شناخت اوضاع و احوال فرهنگى، سبب مى شود كه چنين تحميلى صورت نگيرد؛ چنانكه آشنايى با تاريخ فرهنگ مسلمين در دوره هاى گذشته و نيز شناخت فرهنگ جاهليت پيش از اسلام، در مطالعه خالص نصوص دينى، بسى سودمند است.

2. تعصب

دومين آفتى كه مسير درايت حديث را آلوده مى سازد،«تعصب» است. تعصب و عصبيت، هم خانواده اند؛ ولى عصبيت بيشتر در ناهنجارى هاى رفتارى كاربرد دارد و تعصب، در ناهنجارى انديشه و فكر. آنكه بر رأيى براى هميشه پا مى فشارد و گمان مى كند ايستادگى بر يك سخن كمال است، دچار تعصب شده است. اصرار و پافشارى بر آنچه حق است، پسنديده است؛ ولى بايد دانست كه چنين نيست كه هر فهم كننده اى همه حقيقت را به يكباره به دست آورد و يا اينكه مصون از هر خطا و لغزشى در فهم و برداشت باشد.

اگر كسى از حديثى مطلبى فهميد، ولى با تأمل بيشتر و شواهد و قرائن، خلاف آن برايش محرز شد، اصرار ورزيدن وى بر فهم نخست، تعصبى نادرست است؛ و بسا چنين اتفاقى در فهم روايت ها صورت مى گيرد. نمونه ديگر اين تعصب ـ كه بيشتر مشاهده مى شود ـ آن است كه فهم كننده حاضر نشود برداشتهاى ديگران(از حديث و روايت) را ببيند، تا گرفتار تغيير رأى نگردد!

3. بسته ذهنى

آفتى بزرگ كه تاريخ اسلام هميشه از آن آسيب ديده،«بسته ذهنى» و «جمود» است. آنچه به نام ظاهريه، اخباريه، سلفيه و… و امروزه انديشه وهّابيگرى بروز يافته، همه برخاسته از اين آفت است. با ذهن بسته سراغ فهم حديث رفتن، به اين مى انجامد كه سجده بر مهر و توسل به امامان معصوم(ع)شرك تلقى شود، يا بركفن هر مرده اى بنويسند: «إسماعيل يشهد ان لا اله الاّ اللّه»(زيرا كه امام صادق ـ ع ـ بر كفن فرزندشان اسماعيل اين جمله را نوشتند). (بحارالأنوار،ج47، ص248، ح11)

بسته ذهنى، از يك سو دينى خشن و غير قابل انعطاف عرضه مى دارد و از دگر سو، دين را غير قابل پياده شدن جلوه مى دهد.

شهيد مطهرى معتقد است گرچه خوارج در برهه اى از تاريخ اسلام طلوع و غروب داشتند، اما روح خارجيگرى ـ كه همان جمود و بسته ذهنى است ـ، بر جاى مانده است و هميشه انديشه ناب دينى را آزار مى دهد:

طرز تفكر خوارج و شيوه انديشه آنان ـ جمود فكرى و انفكاك تعقل از تدين ـ در طول تاريخ اسلام، به صورتهاى گوناگونى در بنيان جامعه اسلامى رخنه كرده است. هرچند ساير فرق خود را مخالف با آنان مى پندارند، اما باز روح خارجيگرى را در طرز انديشه بسيارى از آنان مى يابيم. (جاذبه و دافعه على(ع)، ص166)

4. تبعيت از اهوا و آرا

اميرمؤمنان در «نهج البلاغه» فرمود: إنّما بدء وقوع الفتن اهواء تتّبع؛ (نهج البلاغه، خطبه 50)

همانا پيدايش فتنه، از«هوس هاى پيروى شده» سرچشمه مى گيرد. و نيز از جريان خطرناك بدفهمى دينى، با اين تعبير ياد كرده است:

يعطف الهوى على الهدى اذا عطفوا الهدى على الهوى؛ (نهج البلاغه، خطبه 138)

از پس دورانى كه هدايت وحى، تابع هوس هاى اين و آن است، او هوس ها را تابع هدايت وحى مى كند.

آن كس كه انديشه و رأى خود را بر سفره حديث مى چيند، خود را عرضه داشته است، نه حديث را؛ بلكه از حديث نقابى براى پنهان كردن خويش ساخته است

.

چه بسيار انديشه هاى ناصواب و آراى تاريك و مجهول كه در پس نقاب حديث و روايت، خود را عرضه داشتند! و چه بسيار نحله هاى فكرى كه افكار غير مبرهن خود را با حديث عرضه داشتند! و چه بسيار جريان هاى سياسى كه با تمسك به حديث و روايت، خود را موجّه مى كنند!

وقتى پاره اى آراى عرفانى و صوفيانه در لواى روايت عرضه شود، طبيعى است كه مستبدان و حاكمان زور نيز در پس نقاب «ظل اللّه» (اشاره به احاديثى است كه در آنها اين تعبير آمده است:السلطان ظلّ اللّه فى الارض.(بحارالأنوار، ج75، ص354، ح69))بر مسند نشينند و كار خود را با حديث موجّه سازند.

و امروزه نيز ممكن است برخى نظريه هاى غير مسلّم علمى - كه فراتر از حدس و تخمين نيست- در پوشش حديث و با حمايت روايت، وارد بازار دانش شود.

همه اينها را مى توان «تفسير به رأى» احاديث، نام گذارى كرد.

به اينها مى توان اضافه كرد، غرض ورزى ها و فتنه ها و كينه هايى را كه در لباس حديث و روايت، بروز مى كنـد. تعبير زيباى اميرمؤمنان(ع) (كلمة حقّ يراد بها الباطل) (نهج البلاغه، خطبه 40) بر ايـن چنيـن غرض ورزى هايى در استفاده از نصوص دينى، اشارت دارد.

  تهيه و تنظيم: منوچهر علي طالب بابلي

                                    منبع: تبيان